နီငဝ်းထွုံꩻစဲဉ်ႏ - သွုံꩻမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ
ထာꩻရာꩻအမျိုꩻမုဲင်ꩻတရိုꩻတဝ်း အနယ်ꩻမဉ်ႏအဝ်ႏနဝ်ꩻ အသုံꩻပီလို့ဝင်ꩻတဲင် သꩻဓာတ်အနေႏတဲ့နဝ်ꩻ၊ လွောင်ႏဗူႏရေꩻအနေႏတဲ့(နဝ်ꩻ) ဗွန်လို့ဝင်ꩻတွော့ꩻ အကျိုꩻတရာꩻ တိုꩻပွာꩻအာငါႏနဝ်ꩻသွူ။
ထာꩻရာꩻအမျိုꩻမုဲင်ꩻတရိုꩻတဝ်း အနယ်ꩻမဉ်ႏအဲဉ်ထဝ်းနဝ်ꩻ အသုံꩻပီတဝ်းလို့ဝင်ꩻတဲင် သꩻဓာတ်အနေႏတဲ့နဝ်ꩻ၊ လွောင်ႏဗူႏရေꩻအနေႏတဲ့နဝ်ꩻ ဗွန်တဝ်းလို့ဝင်ꩻတွော့ꩻ အကျိုꩻတရာꩻ တိုꩻပွါꩻဆေ့ꩻငါႏနဝ်ꩻသွူ။
နီတဲမ်းထုံꩻ၊ နီငဝ်းသုံꩻ တပီတဝ်းလို့ဝင်ꩻ အဝ်ႏအာတန်ဒျာႏ။
ဥပမာႏ -
ဒုံဘုရာꩻဗွာ ၊ ဘုရာꩻဗွာဒုံ။
အွိုင်ႏကောင်တန်၊ ကောင်တန်အွိုင်ႏ။
ဝေင်ꩻတောင်ႏကီꩻ၊ တောင်ႏကီꩻဝေင်ꩻ။
ကျောင်ꩻဟံႏဗွာ၊ ဟံႏဗွာကျောင်ꩻ။
စတဲင် ခင်ႏလမ်းဌာႏန အမဉ်ꩻနာႏမဖုံႏနဝ်ꩻသွူ။
လမ်းပေါင်ꩻစုနဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ"ဒုံ"၊ ဒုံ-ကရိုꩻနဝ်ꩻ အဝ်ႏကားမုဲင်ꩻဒုံဒုံတဲင် ဒုံယို၊ ဒုံနဝ်ꩻ ဖေႏနေးကသေနဝ်ꩻ ဒုံ-ကရိုꩻဒါႏ သာမညဝေါဟာရ ဆꩻငါနဝ်ꩻ သော့ꩻတွဲꩻဖေႏဗာႏယင်း နမ်းပဲင်ႏအမဉ်ꩻ (အမဉ်ꩻခေါ်)နဝ်ꩻသွူ။
ဒုံ-ကရိုꩻနဝ်ꩻ ကားကအဝ်ႏဆဲင်ႏလို့ (သာမညဝေါဟာရ)၊ ဘုရာꩻဗွာ-ကရိုꩻနဝ်ꩻ ဆဲင်ႏတဒုံလွုမ်ꩻ၊ နမ်းပဲင်ႏမဉ်ꩻ (သကနာမ၊ သကသညာ)။
ကားကအဝ်ႏဆဲင်ႏလို့ "ဒုံ"ကရိုꩻဒါႏငဝ်းယို တွမ်ႏဆဲင်ႏတဒုံလွုမ်ꩻ "ဘုရာꩻဗွာ"ကရိုꩻဒါႏငဝ်းယိုနဝ်ꩻ အငွါမုဲင်ꩻ အဝ်ႏလိုႏအဝ်ႏရီး၊ အငွါမုဲင်ꩻ အဝ်ႏလိုႏအဝ်ႏဆုဲင်ꩻ၊ သဘာဝမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ အဝ်ႏလိုႏစဲဉ်ႏ၊ အဝ်ႏလိုႏအနယ်ꩻသီနဝ်ꩻသွူ။
ယိုခါနဝ်ꩻ အနယ်ꩻသီအဲဉ်ထဝ်းတဲင် ယင်ဟန်ႏသားနဝ်ꩻရိုꩻ "ဒုံဘုရာꩻဗွာ"၊ ယင်ဟန်ႏသားနဝ်ꩻရိုꩻ "ပေါႏသေနာႏငါ မွေးလဲဉ်းမတဝ်"၊ ယင်ဟန်ႏသားနဝ်ꩻရိုꩻ "မန်းဟဲ့ꩻ- 'ဘုရားဖြူရွာ'တဲင် ရွာ-နဝ်ꩻ အဝ်ႏဆုဲင်ꩻ၊ ပေါႏနီဟဲ့ꩻ" ဘုရာꩻဗွာဒုံ"တဲ့ ဒုံနဝ်ꩻ အွဉ်ႏဆုဲင်ꩻနုဲင်းနုဲင်းတွော့ꩻ စူꩻဝင်ꩻဖြောင်း၊ လောင်းဝင်ꩻဖြေꩻ ဒေါ့ꩻယိုꩻရိုꩻဖွီထာꩻသနယ်" ကရိုꩻနုဲင်းနဝ်ꩻသားတဲ့အဝ်ႏ။
ခွေဒေါ့ꩻတမျိုꩻ နာꩻရိုꩻတစား၊ ကထင်ႏထွာနုဲင်းနဝ်ꩻနဝ်ꩻ သꩻဓာတ်အနေႏ (ထာꩻကျွိုက်ပေႏတဲ့)ဗွန်ဒွုမ်လို့ဝင်ꩻ၊ ပေါႏသꩻဓာတ် ဗွန်ဒွုမ်လို့ဝင်ꩻတဲ့ လွောင်ႏဗူႏမုꩻတဲ့ ခွေါင်းပါ၊ ဝင်ꩻကသွဉ်သား၊ ဝင်ꩻကတဲမ်းသားတဲ့ "ဒုံ"အွဉ်ႏရီးမဲဉ်ႏမကောင်၊ "ဘုရာꩻဗွာ"အွဉ်ႏရီႏမဲဉ်ႏမကောင် ယူႏယပ်ꩻဗာႏနေက၊ အနယ်ꩻသီအဝ်ႏတဲင် အသုံꩻမဉ်ႏပီလို့ဝင်ꩻနဝ်ꩻ ဒေါ့ꩻငဝ်းတဲ့နဝ်ꩻ၊ တဲမ်းလိတ်တဲ့နဝ်ꩻ "ဒုံဘုရာꩻဗွာ"ထန်ႏတငွါချင်ႏနုဲင်းနဝ်ꩻတဲင် သꩻဓာတ်တဲ့တူႏ၊ လွောင်ႏဗူႏတဲ့ထွာ၊ ထာꩻယပ်ꩻခါကင်ꩻညာꩻ၊ အကျိုꩻတရာꩻ တိုꩻပွါꩻအာငါႏနဝ်ꩻသွူ။
မွေးသွူ၊ အနယ်ꩻသီဖေႏကအဝ်ႏနဝ်ꩻ အဝ်ႏလိုႏယူႏ၊ ကထင်ႏယူႏနဝ်ꩻ လမ်းပေါင်ꩻစုနဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ"ဒုံ"၊ ပေါႏရိုꩻဗော့ꩻ "ဒုံ"လွုမ်ꩻတဲ့ ဒုံ-အဝ်ႏအာတန်၊ ဒုံအဖြုံႏမုဲင်ꩻ၊ ဒုံမဉ်ꩻဟဲ့ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ၊ သမ်းအဝ်ႏလိုႏကနုဲင်းနဝ်ꩻ။
ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ ဒုံနဝ်ꩻ ဖန်ခေါ်ခေါ်ယင်း အမဉ်ꩻတမျိုꩻမꩻ ဒုံယို-ဒုံနဝ်ꩻ သူႏသေ၊ ဖန်နုဲင်းမုဲင်ꩻ ဒုံ(ဒုံယိုနဝ်ꩻ နီဖန်)ဘုရာꩻဗွာ၊ "ဒုံဘုရာꩻဗွာ"၊ ဒုံယိုနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻ "ဘုရာꩻဗွာ"၊ ဥပမာႏ- ပါꩻပေႏယိုနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻ "ခွန်မောင်ႏဗွာ"ပါꩻပေႏနဝ်ꩻ အနမ်း၊ ခွန်မောင်ႏဗွာနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻ။
အနမ်းအဝ်ႏမꩻ အမဉ်ꩻအဝ်ႏ၊ အမဉ်ꩻ-ကရိုꩻနဝ်ꩻ အဝ်ႏအနမ်းထွာလွဉ်၊ ပါꩻပေႏနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻခွန်မောင်ႏဗွာဒျာႏ၊ ခွန်မောင်ႏဗွာနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻပါꩻပေႏမွေးတဝ်း၊ ယိုတဲ့ နုဲင်းနဝ်ꩻနေနေ၊ ဒုံ-ယိုနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻ ဘုရာꩻဗွာ၊ ဒုံဘုရာꩻဗွာဒျာႏ၊ ဘုရာꩻဗွာနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻ ဒုံ-မွေးတဝ်း၊ ဒုံ-နဝ်ꩻ အနမ်း၊ ဘုရာꩻဗွာနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻ၊ အနမ်းအဝ်ႏရီးမꩻ အမဉ်ꩻအဝ်ႏဆုဲင်ꩻတဲင် ဒုံ-ယိုနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻဟဲ့ꩻ "ဘုရာꩻဗွာ"၊ "ဒုံဘုရာꩻဗွာ" မဉ်ႏရိုꩻနုဲင်းနဝ်ꩻမꩻ မဲဉ်ႏ။
ဘုရာꩻဗွာ(ဘုရာꩻဗွာနဝ်ꩻ အမဉ်ꩻ)ဒုံ၊ (ဘုရာꩻဗွာဒုံ) မဉ်ႏရိုꩻနုဲင်းနဝ်ꩻနဝ်ꩻ မဲဉ်ႏတဝ်း၊ မဉ်ႏယင်းယင်း ခꩻတနယ်ꩻနဝ်ꩻ မန်းဟဲ့ꩻ "ဘုရားဖြူရွာ၊ အရှေ့ရွာ၊ အနောက်ရွာ၊ တောင်ရွာ၊ မြောက်ရွာ"တဲင် ပအိုဝ်ႏဟဲ့ꩻလွဉ်ꩻမွိုင် "ဘုရာꩻဗွာဒုံ၊ ကွဉ်ႏဒုံ၊ တွို့ꩻဒုံ၊ နဝ်ဒုံ၊ ထင်ꩻဒုံ-နုဲင်းနဝ်ꩻမွိုင် မွေးဒွုမ်။
ဒုံအွဉ်ႏရီးတဲင် "ဒုံကွဉ်ႏ၊ ဒုံတွို့ꩻ၊ ဒုံနဝ်၊ ဒုံထင်ꩻ"နုဲင်းနဝ်ꩻမꩻ မွေး။
မဉ်ႏယူႏနုဲင်းယိုကိုတဲ့ ဒုံ-သုံꩻရီး အမဉ်ꩻအွဉ်ႏတွယ်ꩻဆုဲင်ꩻဒျာႏနဝ်ꩻမꩻ မဲဉ်ႏတနꩻသော့ꩻ နီငဝ်းထုံꩻစဲဉ်ႏ အသုံꩻမဲဉ်ႏနဝ်ꩻသွူ၊ ဒုံ-ဒုံနဝ်ꩻ အွဉ်ႏရီး၊ အမဉ်ꩻနဝ်ꩻ အွဉ်ႏဆုဲင်ꩻ၊ အနယ်ꩻမဉ်ႏအွဉ်ႏသီလꩻနုဲင်းနဝ်ꩻနဝ်ꩻ အဝ်ႏကုဲင်ꩻ ဝေင်ꩻ၊ နယ်ႏ၊ အွိုင်ႏ၊ ကျောင်ꩻ-စတဲင်စားနဝ်ꩻဖုံႏတဲ့ -
= ဝေင်ꩻတောင်ႏကီꩻ
= ဝေင်ꩻနယ်ႏတောင်ႏကီꩻ
= အွိုင်ႏကောင်တန်
= ကျောင်ꩻဟံႏဗွာ
အဝ်ႏလိုႏဒေါ့ꩻ၊ အဝ်ႏလိုႏတဲမ်းဒျာႏ စတဲင်နုဲင်းနဝ်ꩻဖုံႏသွူ။
ငဝ်းလောင်းမန်းနဝ်ꩻ သျင်ꩻနယ်ထွူတဲင် အဝ်ႏလိုႏသျင်ꩻနယ်က ငဝ်းလောင်းဖြဝ်ꩻယင်၊ နုဲင်းမုဲင်ꩻနဲးတဲင် ဖြဝ်ꩻငဝ်း "ပေါႏစင်ႏ၊ မဲ့စင်ႏ၊ မဲ့ကျောင်ႏ၊ ပေါ့သင်၊ မဲ့သင်"နုဲင်းနဝ်ꩻနဝ်ꩻ ပအိုဝ်ႏဟဲ့ꩻ "ပေါင်းစင်ꩻ၊ မုဲးစင်ꩻ၊ မဲးကျောင်ꩻ၊ ပသျင်ႏ၊ မုဲးသျင်ႏ"နုဲင်းနဝ်ꩻတဲင် လိုꩻစခါ ကဟဲ့ꩻလွဉ်ꩻဖြဝ်ꩻနုဲင်းယိုနဝ်ꩻ ကျွိုက်တဝ်းတွော့ꩻ ခေတ်ယိုခါဟဲ့ꩻတေား-
= စင်ꩻဖါ၊ ဖါစင်ꩻ
= စင်ꩻမွိုး၊ မွိုးစင်ꩻ
= မွိုးကျောင်ꩻ
= သျင်ႏမွိုး၊ မွိုးသျင်ႏ-နုဲင်းနဝ်ꩻဖုံႏသွူ။
တယူႏချာချာငါငါဒွုမ်တဲင် "ပေါ့စင်ႏ"၊ ပေါ့-နဝ်ꩻ ဖါ၊ စင်ႏ-နဝ်ꩻ စင်ꩻ၊ ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ ဟဲ့ꩻ"ဖါစင်ꩻ"ကရိုꩻနဝ်ꩻ မွေးတဝ်း။
ဥပမာႏ- စင်ꩻဖါအောင်ႏ၊ စင်ꩻနဝ်ꩻ- အပို၊ အောင်ႏ-နဝ်ꩻ အဖါ၊ ဟဲ့ꩻ "စင်ꩻဖါအောင်ႏ"နုဲင်းနဝ်ꩻမꩻမဲဉ်ႏ၊ ကဟဲ့ꩻ"ဖါစင်ꩻ"နဝ်ꩻ စင်ꩻနဝ်ꩻ ထွာတေားဒျာႏ အဖါတဲင် မဲဉ်ႏတဝ်း။
ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ ကသုံꩻ "ပေါ့စင်ꩻအောင်ႏ၊ ဖါစင်ꩻအောင်ႏ"နဝ်ꩻ မွေးတဝ်း၊ "မွိုးစင်ꩻ"ကရိုꩻနဝ်ꩻတဲ့ စင်ꩻနဝ်ꩻ ထွာတေားဒျာႏ အမွိုး၊ ဟဲ့ꩻမွိုးတေားဒျာႏ စင်ꩻ၊ ယူႏစဲင်းစဲင်းသွော့ဟုဲင်း၊ မွိုး-ကရိုꩻနဝ်ꩻ အဝ်ႏရီး၊ ပို-ကရိုꩻနဝ်ꩻ အဝ်ႏဆုဲင်ꩻ။
တကာႏမူႏခြွေတဖြာꩻနဝ်ꩻ လူႏကျောင်ꩻတဲင် ကျောင်ꩻပေါႏလွဉ်၊ ကေားကလူႏသား တကာႏမူႏနဝ်ꩻ အဝ်ႏရီး၊ ထွာနုဲင်းအမွိုး၊ ကပေါႏဆုဲင်ꩻကျောင်ꩻနဝ်ꩻ ထွာနုဲင်းအပို၊ ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ ဟဲ့ꩻဒျာႏ "ကျောင်ꩻမွိုး၊ ကျောင်ꩻမွိုးဗွာ"နုဲင်းနဝ်ꩻမꩻ မဲဉ်ႏ။
မဉ်ႏဟဲ့ꩻ"မွိုးကျောင်ꩻ"နဝ်ꩻ ကျောင်ꩻနဝ်ꩻ ထွာတေားဒျာႏ အမွိုးတဲင် မွေးတဝ်း၊ မဲဉ်ႏတဝ်းနဝ်ꩻသွူ၊ ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ အဝ်ႏလိုႏစူꩻတဝ်းဝင်ꩻငဝ်းစဲဉ်ႏ၊ နီငဝ်းထုံꩻစဲဉ်ႏ အသုံꩻမဲဉ်ႏအတွိုင်ꩻ အဝ်ႏလိုႏဒေါ့ꩻ၊ အဝ်ႏလိုႏတဲမ်းလွဒျာႏ (သျင်ႏဖါ၊ သျင်ႏမွိုး-စတဲင်နုဲင်းနဝ်ꩻ)ပငါပရာꩻအကျောင်ꩻ-နေးတွမ်ႏမေတ္တာႏ စေႏတနာႏတဲင် တဲမ်းနယ်ဗာႏ အမဲဉ်ႏအမာႏနုဲင်းယိုသွူ။
၁။ "ပွယ်ꩻလွဉ်ပရိသတ်သီးဖုံႏဩ-
ဒဲဉ်ဒွိုႏသားတဲ့ ကျိုꩻစာꩻဒွိုႏဒျာႏ၊ ဟန်ႏအိုဒွိုႏသားတဲ့ ကျိုꩻစာꩻဒွိုႏဒျာႏ၊ ကွဲႏတွော့ꩻ အဆင်ႏတပြေႏတဝ်း ထီတမျိုꩻနဝ်ꩻတဲင် ဒဲဉ်ဟန်ႏလွူးကိစ္စယို ခေတ္တယတ်ထိုꩻဗာႏနဝ်ꩻ ခွင်ꩻလွစ်ဗဲင်း နီသွဉ်းသီး ဗွေႏဩ"။
၂။ "ပရိသတ်လွဉ်ပွယ်ꩻယိုဖုံႏ ဗွေႏဩ-
ဒွိုႏဒဲဉ်သားတဲ့နဝ်ꩻ၊ ဒွိုႏဟန်ႏအိုသားတဲ့နဝ်ꩻ ကျိုꩻစာꩻဒွိုႏလွဒျာႏ ဗွေႏဩ၊ ကွဲးတွော့ꩻ ထီတမျိုꩻနဝ်ꩻ အဆင်ႏတပြေႏတဝ်းတဲင် လွူးဒဲဉ်တဲင်ဟန်ႏကိစ္စယို အွဉ်ႏဆွိုးတခြိုထိုꩻဗာႏ တဆင်ႏပေႏနုဲင်းယိုနဝ်ꩻ ဖူးဝေးမွိုးဖါ လိုꩻအာခွန်နင်ꩻ အွဉ်ႏစွꩻခွင်ꩻဗဲင်း နီသွဉ်းသီးယို ဗွေႏဩ"။
ကဟော်ꩻလိတ်သားဖုံႏဟွေး- ငဝ်းတောင်ꩻပြန်ႏ (၁-၂)ကီယိုနီပုဒ်နဝ်ꩻ ဟော်ꩻထွားယွယွ တပုဒ်ထွူတပုဒ် နီသွံလဲင်ႏထွူတဲင် သꩻကိုကပေါႏလွဉ်ဒါႏ အရသာႏအထီယိုနဝ်ꩻ ဗွိုန်ပီလို့ဝင်ꩻနဲ့/ ဗွန်တဝ်းနဲ့ ထွဉ်ႏဟော်ꩻယွယွ တပုဒ်ထွူတပုဒ် နီလဲင်ႏသွံလဲင်ႏတဲင် သꩻကိုကပေါႏလွဉ်ဒါႏ သောတရသ နာႏအရသာႏနဝ်ꩻ ကွာႏလို့ဝင်ꩻနဲ့/ ကွာႏတဝ်းနဲ့၊ အထီခွူ/ တခွူတဝ်းတာႏ ငဝ်းရီခရာႏ အဝ်ႏနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။
နဝ်ꩻလွုမ်ꩻတကာႏတဝ်း-
(၁) ပွယ်ꩻလွဉ်ပရိတ်သတ်နဲ့၊ ပရိသတ်လွဉ်ပွယ်ꩻနဲ့?။
(ပရိသတ်လွဉ်ပွယ်ꩻဒျာႏ)။
(၂) ဒဲဉ်ဒွိုႏသားနဲ့၊ ဒွိုႏဒဲဉ်သားနဲ့?။
(ဒွိုႏဒဲဉ်သားဒျာႏ)။
(၃) ဒဲဉ်ဟန်ႏလွူးကိစ္စနဲ့၊ လွူးဒဲဉ်ဟန်ႏကိစ္စနဲ့?။
(လွူးဒဲဉ်ဟန်ႏကိစ္စဒျာႏ)။
(၄) ခွင်ꩻလွစ်ဗဲင်းနဲ့၊ အွဉ်ႏစွꩻခွင်ꩻဗဲင်းနဲ့?။
(အွဉ်ႏစွꩻခွင်ꩻဗဲင်းဒျာႏ)။
စတဲင် ရီခရာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻတဲ့ အောဝ်ႏအာတန်ဒျာႏသွူ။
“ပွယ်ꩻလွဉ် ပရိသတ်”စတဲင် ကသွုံꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ နီငေါဝ်းထွုံꩻစဲဉ်ႏ မဲဉ်ႏတမဲဉ်ႏတောဝ်းနောဝ်ꩻ နေးအမွေး ထေထူႏတာႏ တသေယူႏယာႏဒွုမ်တဲင် ကားကထန်ႏဖြောင်းဒေါ့ꩻ၊ ကားကရော့ꩻရိုꩻ၊ စူꩻယိုꩻငါႏထာꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ထွားအနာႏ ဂတ်ဆꩻငါတဲင် မဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏဟမ်းဆာဆာနောဝ်ꩻ “နီငေါဝ်းယို ထွေလွဉ်ꩻလဲဉ်းသွူ ဝင်ꩻငေါဝ်းစဲဉ်ႏ၊ နီငေါဝ်းထွုံꩻစဲဉ်ႏ-အသွုံꩻ မဲဉ်ႏနောဝ်ꩻ ကွဲးထိုꩻမားမားလွဉ်သွူ”။
မွေးနဲ့ မွေးတဝ်းနဲ့ စဲင်းစဲ့ယံသေ မဉ်ႏထေကျံႏယူႏ အစံႏမူႏနောဝ်ꩻ-
၁။ မန်း = ပွဲ လာ ပရိသတ်
ပအိုဝ်ႏ = ပွယ်ꩻ လွဉ် ပရိသတ်
၂။ မန်း = ထမင်း ချက် သမား
ပအိုဝ်ႏ = ဒဲဉ် ဒွိုႏ သား
၃။ မန်း = ထမင်း ကျွေး ကိစ္စ
ပအိုဝ်ႏ = ဒဲဉ် လွူး ကိစ္စ
၄။ မန်း = နွား ကျောင်း သား
ပအိုဝ်ႏ = ဖိုး တီ သား
၅။ မန်း = ကား မောင်း သမား
ပအိုဝ်ႏ = ကာꩻ ဝါး သား
၆။ မန်း = စာ ရေး ဆရာ
ပအိုဝ်ႏ = လိတ် တဲမ်း ဆရာႏ
၇။မန်း = ဆေး ထိုး ဆရာ
ပအိုဝ်ႏ = တသီႏ ဆဲ့ꩻ ဆရာႏ
၈။ မန်း = စာ သင် သား
ပအိုဝ်ႏ = လိတ် သွဉ် သား
၉။ မန်း = စာ ပုံနှိပ် စက်
ပအိုဝ်ႏ = လိတ် နျꩻ စက် စတဲင် နုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏသွူ။
မဉ်ႏတထွေလွဉ်ꩻတဝ်း မန်းငေါဝ်းနောဝ်ꩻ နုဲင်းယိုဖုံႏဒျာႏ “ပရိသတ်လွဉ်ပွယ်ꩻ၊ ဒွိုႏဒဲဉ်သား၊ လွူးဒဲဉ်ကိစ္စ၊ တီဖိုးသား၊ ဝါးကာꩻသား၊ ဆရာႏတဲမ်းလိတ်၊ ဆရာႏဆဲ့ꩻတသီႏ၊ သွဉ်လိတ်သား၊ စက်နျꩻလိတ်”နုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏဒျာႏသွူ။
မဉ်ႏသွုံꩻထွေမန်းနောဝ်ꩻ အဓိပ္ပါယ်ႏထန်ႏနုဲင်းမုဲင်ꩻ? မဉ်ႏသွုံꩻထွေတောဝ်းနောဝ်ꩻ အဓိပ္ပါယ်ႏထန်ႏနုဲင်းမုဲင်ꩻကရိုꩻ နောဝ်ꩻ နေးတွမ်ႏဝိဘဇ္ဇဉာဏ်ႏတဲင် အဖြေႏမဲဉ်ႏ ဖေႏကထန်ႏ ဝွေႏဖန်ႏသွော့နုဲင်းယို-
ဥပမာႏ- “စာရေးဆရာ-လိတ်တဲမ်းဆရာႏ” မဉ်ႏသွုံꩻထွေမန်းနုဲင်းနောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ “လိတ်တဲမ်းတောဒျာႏ ဆရာႏ” (ဆရာႏတဲမ်းလိတ်-မွေးတောဝ်း)၊ လိတ်တဲမ်းဆရာႏကရိုꩻနောဝ်ꩻ မွေးနဲ့--- မွေးတောဝ်းနဲ့၊ အဓိပ္ပါယ်ႏလꩻနဲ့---လꩻတောဝ်းနဲ? ယူႏယွယွစံꩻသွော့ ပငါပရာꩻ။
အနုဲင်းနောဝ်ꩻနေနေ၊ “စာပုံနှိပ်စက်”ကရိုꩻနောဝ်ꩻတဲ့ လိတ်နျꩻစက်တမွေးတောဝ်း၊ စက်နျꩻထန်ႏဖေႏလိတ်ဒျာႏ၊ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ ဟဲ့ꩻဒျာႏ “စက်နျꩻလိတ်”နောဝ်ꩻမꩻ အဓိပ္ပါယ်ႏလꩻနောဝ်ꩻသွူ။
ကွဲႏတွော့ꩻ ယထွောင်းထွောင်းနောဝ်ꩻ ငေါဝ်းစဲဉ်ႏတဲ့ဗွိုန်ပီတနꩻ၊ အဓိပ္ပါယ်ႏတဲ့လꩻ နုဲင်းနောဝ်ꩻတဲ့ အောဝ်ႏနေနေ။
ဥပမာႏ- “ရဟန်းတပါး-ရဟန်ꩻတပါꩻ”၊ “နေရောင်-မွူးရောင်ႏ”စတဲင်နုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏသွူ၊ ငေါဝ်းစဲဉ်ႏ ကဗွိုန်ပီတနꩻ နုဲင်းယိုနောဝ်ꩻ ကဲဉ်းအာအာဒျာႏ ကြိယာႏတပါတောဝ်း ငေါဝ်းအစားဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
ကြိယာႏကပါဒါႏ ဝါကျဖုံႏနောဝ်ꩻ ကဲဉ်းအာအာ ကံ၊ ကတ္တား၊ ကြိယာႏ ထွေစဲဉ်ႏဗာႏလို့ဝင်ꩻ၊ ကံ-ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ကခံႏ ဗာႏ အဒွိုႏအသွတ်ꩻ၊ အအံႏ အအွꩻ၊ အဝုဲင်ႏ-စတဲင်နုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏသွူ။
ကတ္တား-ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ကောဒွိုႏ၊ ကောသွတ်ꩻ၊ ကောအံႏ၊ ကောအွꩻ၊ ကောဝုဲင်ႏ-စတဲင် ကကောမာꩻသား(ကကော ခွုမ်စံႏ ရုဲင်ꩻတသွိုးသား)ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
ကြိယာႏ-ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ဒွိုႏ၊ သွတ်ꩻ၊ အံႏ၊ အွꩻ၊ ဝုဲင်ႏ-စတဲင် ကထွူကထွာထိုꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
အပွုံႏစံႏ ကတ္တား ကြိယာႏ ကံ
+ ပါꩻမူႏ ဒွိုႏ ဟန်ႏအို
+ ပါꩻခို သွတ်ꩻ ဗေဟံႏ
+ ပါꩻသေ အံႏ မီꩻ
+ ပါꩻပြီꩻ အွꩻ ထီ
+ ခွန်စီ ဝုဲင်ႏ ဘုရာꩻ
အပွုံႏစံႏကီနောဝ်ꩻအလꩻ -
ပါꩻမူႏ - နောဝ်ꩻ ထွာ ကတ္တား
ဒွိုႏ - နောဝ်ꩻ ထွာ ကြိယာႏ
ဟန်ႏအို- နောဝ်ꩻ ထွာ ကံ
ငေါဝ်းတထို့တထို့ကိုယို ကတ္တား၊ ကံ၊ ကြိယာႏ ယိုသွံဗာႏ မဉ်ႏပါညီꩻလို့ဝင်ꩻနောဝ်ꩻ -
ကတ္တား - နောဝ်ꩻ အွဉ်ႏအရီးသွတ်ꩻ ပထမ (ပါꩻမူႏ)
ကြိယာႏ- နောဝ်ꩻ အွဉ်ႏအထဝ ဒုတိယ (ဒွိုႏ)
ကံ - နောဝ်ꩻ အွဉ်ႏအဆုဲင်ꩻသွတ်ꩻ (ဟန်ႏအို)
မဉ်ႏအွဉ်ႏစဲဉ်ႏချာငါလို့ဝင်ꩻနောဝ်ꩻ “ပါꩻမူႏ ဒွိုႏဟန်ႏအို” နီငေါဝ်းထွုံꩻစဲဉ်ႏ အသွုံꩻမဲဉ်ႏနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။
အစဲဉ်ႏမဉ်ႏတမဲဉ်ႏတောဝ်းနောဝ်ꩻ အဓိပ္ပါယ်ႏ (ကရေႏခါꩻအတွိုင်ꩻ) တထန်ႏတောဝ်း၊ ဥပမာႏ- အွဉ်ႏစဲဉ်ႏမွိုင် ကံ ကတ္တား၊ ကြိယာႏ-နုဲင်းနောဝ်ꩻမွိုင် ထွာလွဉ်နုဲင်းမုဲင်ꩻ-
ကံ - နောဝ်ꩻ ဟန်ႏအို
ကတ္တား - နောဝ်ꩻ ပါꩻမူႏ
ကြိယာႏ- နောဝ်ꩻ ဒွိုႏ
“ဟန်ႏအို ပါꩻမူႏ ဒွိုႏ” ထွာတောဒျာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻ။
“ပါꩻမူႏ ဒွိုႏ ဟန်ႏအို”ငေါဝ်းယိုတွမ်ႏ “ဟန်ႏအို ပါꩻမူႏ ဒွိုႏ”ငေါဝ်းယိုနီဗာႏ မဉ်ႏစဲစ်ထွား အသွုံꩻခင်ႏလမ်းနောဝ်ꩻ အဗွိုန် ပီတောဝ်းလို့ဝင်ꩻ၊ အဓိပ္ပါယ်ႏတဲ့ ဗွိုန်ပီတောဝ်းလို့ဝင်ꩻ၊ “ပါꩻမူႏ ဒွိုႏထာꩻမုဲင်ꩻ?”၊ “ပါꩻမူႏ ဒွိုႏ ဟန်ႏအို” (ဒွိုႏဟန်ႏအိုဒျာႏ၊ ဒွိုႏဒဲဉ် မွေးတောဝ်း) အဓိပ္ပါယ်ႏထန်ႏနုဲင်းနောဝ်ꩻ။
“ဟန်ႏအို ပါꩻမုဲင်ꩻဒွိုႏ?”၊ “ဟန်ႏအို ပါꩻမူႏဒွိုႏ” (ပါꩻမူႏဒွိုႏဒျာႏ၊ ပါꩻခို ဒွိုႏမွေးတောဝ်း) အဓိပ္ပါယ်ႏထန်ႏနုဲင်းနောဝ်ꩻ။
ကံ၊ ကြိယာႏ၊ ကတ္တား - မဉ်ႏအွဉ်ႏစဲဉ်ႏနုဲင်းယိုနောဝ်ꩻ “ဒွိုႏဒဲဉ် ပါꩻမူႏ”ထွာတောနုဲင်းနောဝ်ꩻတဲင် အဓိပ္ပါယ်ႏလꩻ တောဝ်း တစိꩻစိꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ယိုခါ ကအောဝ်ႏဒေါ့ꩻလွဒါႏ “ဆေးထိုးဆရာ-တသီႏဆဲ့ꩻဆရာႏ”နောဝ်ꩻတဲ့ အဗွိုန်ပီနောဝ်ꩻနေ နေသွူ။
ကအောဝ်ႏကုဲင်ဒါႏ “ပါꩻခို သွတ်ꩻဗေ၊ ပါꩻသေ အံႏမီꩻ၊ ပါꩻပြီꩻ အွꩻထီ၊ ခွန်စီ ဝုဲင်ႏဘုရာꩻ”တွမ်ႏ (ကတ္တား၊ ကံ၊ ကြိယာႏ-သွံမျိုꩻ ကပါညီꩻလို့ဝင်ꩻ) ဝါကျအလောင်ႏလင်ဖုံႏနောဝ်ꩻတဲ့ ချꩻမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏဖေႏဗာႏ အခင်ႏလမ်းဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
ကတ္တား - နောဝ်ꩻ (အမူႏ၊ အခို၊ လိုꩻ၊ တိရစ္ဆာန်ႏ) ခွယ်ꩻတောဝ်းတဲင် “ကောဒွိုႏသား၊ ကောသွတ်ꩻသား၊ ကောအံႏ
သား၊ ကောအွꩻသား၊ ကောဝုဲင်ႏသား”စတဲင် မဉ်ႏသွုံꩻ “ကော - သား”၊ နုဲင်းနောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ ချꩻဖေႏသွော့မဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ ခင်ႏလမ်း စဲဉ်ႏလယိုအတွိုင်ꩻ-
ကတ္တားငေါဝ်းထျꩻ ကြိယာႏ ကံ ကတ္တားငေါဝ်းနာ
ကော ဒွိုႏ ဟန်ႏအို သား
ကော သွတ်ꩻ ဗေဟံႏ သား
ကော အံႏ မီꩻ သား
ကော အွꩻ ထီ သား
ကော ဝုဲင်ႏ ဘုရာꩻ သား
“ကောဒွိုႏဟန်ႏအိုသား”ငေါဝ်းယိုတွမ်ႏ “ဒွိုႏဟန်ႏသား”ငေါဝ်းယိုနီစားနောဝ်ꩻ အဓိပ္ပါယ်ႏ ဗွိုန်ပီလို့ဝင်ꩻတဲင် မဉ်ႏမာꩻ ဖေ့ထိုꩻ ကတ္တားငေါဝ်းထျꩻ “ကော”နောဝ်ꩻ
+ ဒွိုႏ ဟန်ႏအို သား
+ သွတ်ꩻ ဗေဟံႏ သား
+ အံႏ မီꩻ သား
+ အွꩻ ထီ သား
+ ဝုဲင်ႏ ဘုရာꩻ သား
ထွာလွဉ်နီငေါဝ်းထွုံꩻ - အသွုံꩻမဲဉ်ႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
မဉ်ႏမာꩻဖေ့ထိုꩻ ကတ္တားငေါဝ်းနာ “သား”နောဝ်ꩻ “ကောဒွိုႏဟန်ႏအို၊ ကောသွတ်ꩻဗေဟံႏ၊ ကောအံႏမီꩻ၊ ကောအွꩻထီ၊ ကောဝုဲင်ႏဘုရာꩻ”ထွာလွဉ်နုဲင်းနောဝ်ꩻတဲင် ငေါဝ်းယိုနောဝ်ꩻ သွုံꩻအီ “ငေါဝ်းရီ”ဝါကျတဲ့လꩻ၊ သွုံꩻအီ “ငေါဝ်းဖြေႏ”ဝါကျတဲ့ လꩻနောဝ်ꩻသွူ။
မဉ်ႏသွုံꩻအီ ငေါဝ်းရီနောဝ်ꩻ-
= ပါꩻမုဲင်ꩻ ကောဒွိုႏဟန်ႏအို?
= ပါꩻမုဲင်ꩻ ကောသွတ်ꩻဗေဟံႏ?
ထွာလွဉ်နုဲင်းနောဝ်ꩻတမျိုꩻ၊ မဉ်ႏသော့ꩻ “ပါꩻမုဲင်ꩻ”နောဝ်ꩻ “ဟန်ႏအိုနောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ ကောဒွိုႏ?၊ ဗေဟံႏနောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ ကောသွတ်ꩻ?”။
တနယ်ꩻ- “ကောဒွိုႏဟန်ႏအိုနောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ?၊ ကောသွတ်ꩻဗေဟံႏနောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ?”
တနယ်ꩻ- “ပါꩻမုဲင်ꩻနောဝ်ꩻ ကောဒွိုႏဟန်ႏအို?၊ ပါꩻမုဲင်ꩻနောဝ်ꩻ ကောသွတ်ꩻဗေဟံႏ?” ထွာလွဉ်နုဲင်းနောဝ်ꩻတစား ခွိုင်း ကားဒျာႏ ကမဲဉ်သွုံꩻနောဝ်ꩻသွူ။
မဉ်ႏသွုံꩻအီ ငေါဝ်းဖြေႏဝါကျနောဝ်ꩻ -
= ပါꩻမူႏ ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအို ။
= ပါꩻခို ကောသွတ်ꩻ ဗေဟံႏ-ထွာလွဉ်နုဲင်းနဝ်ꩻတမျိုꩻ၊ မဉ်ႏသော့ꩻ “နောဝ်ꩻ”နောဝ်ꩻ “ဟန်ႏအိုနောဝ်ꩻ ပါꩻမူႏ ကောဒွိုႏ၊ ဗေဟံႏနောဝ်ꩻ ပါꩻခို ကောသွတ်ꩻ”။
တနယ်ꩻ- “ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအိုနောဝ်ꩻ ပါꩻမူႏ၊ ကောသွတ်ꩻဗေဟံႏနောဝ်ꩻ ပါꩻခို”။
တနယ်ꩻ- “ပါမူႏနောဝ်ꩻ ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအို၊ ပါꩻခိုနောဝ်ꩻ ကောသွတ်ꩻဗေဟံႏ”ထွာလွဉ်နုဲင်းနောဝ်ꩻတစား၊ ခွိုင်းကား ဒျာႏငေါဝ်းရီ၊ သွုံꩻအီအဖြေႏ အဆင်ႏကပြေႏရာꩻနောဝ်ꩻသွူ၊ အဆင်ႏပြေႏရာꩻကရိုꩻနောဝ်ꩻ-
ငေါဝ်းရီဝါကျ ငေါဝ်းဖြေႏဝါကျ
ပါꩻမုဲင်ꩻ ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအို? = ပါꩻမူႏ ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအို။
ဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ ကောဒွိုႏ? = ဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမူႏကောဒွိုႏ။
ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ? = ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမူႏ။
ပါꩻမုဲင်ꩻနဝ်ꩻ ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအို? = ပါꩻမူႏနဝ်ꩻ ကောဒွိုႏ ဟန်ႏအို။
အရီတွမ်ႏအဖြေႏ ယံဖေႏကလောႏလို့ဝင်ꩻနုဲင်းနဝ်ꩻ “ကောဒွိုႏဟန်ႏအိုသားနောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ၊ ကောဒွိုႏဟန်ႏအိုသား နောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻဟောင်း?”စတဲင် ငေါဝ်းရီဝါကျဖုံႏတဲ့ အောဝ်ႏနေက၊ နောဝ်ꩻဖုံႏတဲ့ အဆင်ႏပြေႏပြေႏ မဉ်ႏသွုံꩻဖေႏနဝ်ꩻမꩻ ထွာ နီအထွုံꩻစဲဉ်ႏ-အသွုံꩻမဲဉ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။
ငေါဝ်းထို့ တထို့တာႏ (ဝါကျ တဝါကျ)ကိုနဝ်ꩻ “ကတ္တား၊ ကြိယာႏ၊ ကံ၊ ကရိုဏ်း”ယိုလစ်ꩻမျိုꩻ မဉ်ႏပါညီꩻလို့ဝင်ꩻ နောဝ်ꩻ ချꩻဖေႏသွော့ အခင်ႏလမ်းမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ အစဲဉ်ႏလယိုအတွိုင်ꩻ။
ကတ္တား ကြိယာႏ ကံ ကရိုဏ်း
နီမွိုး ရဲ့ ဗွူ တွမ်ႏစန်
နီဖါ ဝင် ခြံ တွမ်ႏနꩻကဲင်ႏ
ပါꩻသီႏသဲင်ႏ ဒင်ႏ ဟူ တွမ်ႏလော
ပါꩻမုဲင်းပေါ ဆေႏ သိုႏ တွမ်ႏခွါ
နင်ႏဗွာ ဝုဲင်ႏ ဘုရာꩻ တွမ်ႏကဝ်ႏ
“ကရိုဏ်း”ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ထွားသွော့ ကသွုံꩻအီ ဝါကျကို ကီနဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ၊ မဉ်ႏဒေါ့ꩻယိုꩻယိုꩻနောဝ်ꩻ နီပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ ကသွုံꩻ “တွမ်ႏ”နောဝ်ꩻ ထွာကရိုဏ်း၊ မဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏ သဒ္ဒါႏကျမ်ꩻအလိုႏနောဝ်ꩻ ကမာꩻထွူဒါႏမွေးမုဲင်းဒါႏ ကြိယာႏ(ကြိယာသာ ဓကတမသတ္တိ)နောဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ “ကရိုဏ်း”သွူ။
ဥပမာႏ- “ရဲ့ဗွူတွမ်ႏစန်” ထာꩻရဲ့(ကြိယာႏ)ကိစ္စယို ဖေႏကထွူနောဝ်ꩻ သွုံꩻအီဗာႏတွမ်ႏစန်၊ စန်နောဝ်ꩻ မာꩻထွူအီ ထာꩻရဲ့ကိစ္စ၊ ရဲ့ဗွူကထွူအီနောဝ်ꩻ ခွုမ်စံႏအီတွမ်ႏစန်၊ စန်မာꩻထွူဖေႏ၊ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ စန်နောဝ်ꩻ ထွာ “ကရဏ-ကရိုဏ်း” နောဝ်ꩻသွူ။ ကအောဝ်ႏကုဲင်အပွုံႏစံႏတွမ်ႏ ကရိုဏ်းအလောင်ႏအလင်ဖုံႏနောဝ်ꩻတဲ့ အဗွိုန်ပီနောဝ်ꩻသွူ။
ငေါဝ်းထို့တထို့ (ဝါကျ တဝါကျ)ကို “ကတ္တား၊ ကြိယာႏ၊ သမ္ပဒါန်၊ ကံ”ယိုလစ်ꩻမျိုꩻ မဉ်ႏပါညီꩻလို့ဝင်ꩻနောဝ်ꩻ ချꩻဖေႏ သွော့ အခင်ႏလမ်းမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ အစဲဉ်ႏလယိုအတွိုင်ꩻ။
ကတ္တား ကြိယာႏ သမ္ပဒါန် ကံ
နီမွိုး လူႏ ဗွေႏသျင်ႏ ထာꩻဒါႏ
နီဖါ လူႏ ဗွေႏစင်ꩻ ခင်ႏဖါႏ
တကာႏ လူႏ ဗွေႏဗွန် မွဉ်ပီ
နင်ႏစီ လူႏ ရသေ့ꩻ တခိုး
ခွန်ဆိုး လူႏ ဖီဗွာ တသီႏ
“သမ္ပဒါန်”ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ထွားသွော့ကသွုံꩻအီ ဝါကျကို ကီနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ “ဝွေꩻအတွက်တာႏသား” နောဝ်ꩻ ထွာသမ္ပဒါန်၊ နီမွိုးလူႏထာꩻဒါ၊ လူႏပါꩻမုဲင်ꩻ အတွက်တာႏ၊ ဗွေႏသျင်ႏအတွက်တာႏတဲင်၊ ဗွေႏသျင်ႏနောဝ်ꩻ ထွာသမ္ပဒါန်၊ တနယ်ꩻ- ကနေးကထူႏဒါႏ (ကံ)တခြိုꩻနောဝ်ꩻ ထွာသမ္ပဒါန်၊ ထာꩻဒါနောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻနေးထူႏ? ဗွေႏသျင်ႏနေးထူႏ၊ ပေါႏဗွေႏ သျင်ႏနေးထူႏတဲ့ ဗွေႏသျင်ႏနောဝ်ꩻ ထွာသမ္ပဒါန်၊ ပေါႏပါꩻမုဲင်ꩻနေးထူႏတဲ့ ကနေးထူႏ ပါꩻနောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ ထွာသမ္ပဒါန်၊ အောဝ်ႏ ကုဲင်သမ္ပဒွန် အလောင်ႏအလင်တဲ့ ဗွန်ပီနုဲင်းနဝ်ꩻနေနေသွူ။
ငေါဝ်းထို့တထို့ (ဝါကျတကျဝါ)ကို “ကတ္တား၊ အပါဒါန်၊ ကြိယာႏ၊ ကံ”ယိုလစ်ꩻမျိုꩻ မဉ်ႏပါညီꩻလို့ဝင်ꩻနောဝ်ꩻ ချꩻဖေႏ သွော့ အခင်ႏလမ်းမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ အစဲဉ်ႏလယိုအတွိုင်ꩻ။
ကတ္တား အပါဒါန် ကြိယာႏ ကံ
ဗွေႏဗွန် အဝ်ႏကျောင်ꩻ ကျွꩻလွေꩻ ဒုံထင်ꩻ
ဗွေႏစင်ꩻ အဝ်ႏသုဲꩻခဝ် ကျွꩻလွေꩻ ကောင်ပန်ꩻတင်ႏ
ဗွေႏသျင်ႏ အဝ်ႏကျောင်ꩻ ကျွꩻလွေꩻ ဝါႏလီႏ
ကော်ပီႏ အဝ်ႏကျောင်ꩻကို ထန်ႏလွဉ် တခါꩻငွါ
ဖီဗွာ အဝ်ႏအွိုးဒုံ သဲင်ꩻလွဉ် တရွပ်
“အပါဒါန်”ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ထွားသွော့ကသွုံꩻအီ ဝါကျကို ကီနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ၊ အောဝ်ႏအွိုးယို လွေꩻအွိုးသူꩻ၊ အောဝ်ႏ အွိုးသူꩻ လွဉ်အွိုးယို၊ အောဝ်ႏကပါအရပ်(ကဖလွဉ်အရပ်)ဌာႏနနောဝ်ꩻ ထွာအပါဒါန်။
ဥပမာႏ- အောဝ်ႏအွိုးကျောင်ꩻ သဲင်ꩻဒုံ၊ ဖထိုꩻကျောင်ꩻတဲင် ကွဲညာꩻကွဲညာꩻထိုꩻကျောင်ꩻ၊ “အောဝ်ႏမုဲင်ꩻကိုလွဉ်?” “အောဝ်ႏကျောင်ꩻကိုလွဉ်”၊ ကျောင်ꩻနောဝ်ꩻ သွုံꩻတွယ်ꩻတွမ်ႏ “အဝ်ႏ”၊ “အဝ်ႏကျောင်ꩻလွဉ်”၊ ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ “အဝ်ႏ”ကပါ (ကျောင်ꩻ)အရပ်နဝ်ꩻ ထွာအပါဒါန်။
တနယ်ꩻ- အောဝ်ႏမုဲင်ꩻကိုဖလွဉ်၊ ဖလွဉ်အရပ်မုဲင်ꩻ၊ အောဝ်ႏကျောင်ꩻဖလွဉ်၊ ဖလွဉ်ကျောင်ꩻအရပ်၊ ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ ကဖ လွဉ်(ကျောင်ꩻ)အရပ်နောဝ်ꩻ ထွာအပါဒါန်နောဝ်ꩻသွူ၊ ကအဝ်ႏကုဲင် အပွုံႏစံႏတွမ်ႏ အပါဒါန်လောင်ႏလင်ဖုံႏတဲ့ ဗွိုန်ပီနဝ်ꩻနေ နေသွူ။
ငေါဝ်းထို့တထို့ (ဝါကျ တဝါကျ)ကို “ကတ္တား၊ ကြိယာႏ၊ ဩကာသ(အာဓာရ)”ယိုသွံမျိုꩻ မဉ်ႏပါညီꩻလို့ဝင်ꩻနောဝ်ꩻ ချꩻဖေႏသွော့ အခင်ႏလမ်းမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ အစဲဉ်ႏလယိုအတွိုင်ꩻ။
ကတ္တား ကြိယာႏ ဩကာသ/အာဓာရ
နီမွိုး အုံ လမ်းငါ
နီဖါ အုံ လမ်းကို
ဝေးခို ဗေင်ႏဒင်ႏ ကူႏ
ဖူးမူႏ ထင်ႏ ကျောင်ꩻကီ
ဖူဖီ အောဝ်ႏထိုမ်း ကာꩻ
“ဩကာသ/အာဓာရ”ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ထွားသွော့ကသွုံꩻအီ ဝါကျကို ကီနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ “ခင်ႏလမ်းအုံ”(ကအုံဒင်ႏ/က ဗေင်ႏဒင်ႏ၊ ကအုံသော့ꩻ/ကထိုမ်း)အရပ်နောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ ထွာဩကာသ၊ ထွာအာဓာရ၊ “နီမွိုးအုံမုဲင်ꩻကို”၊ “အုံလမ်းကို/အုံလမ်း ငါ”၊ “လမ်းငါ”နောဝ်ꩻ ထွာ(နီမွိုး)ခင်ႏလမ်းတဲင် ဟဲ့ꩻ “ဩကာသ”၊ မဉ်ꩻ “အာဓာရ”နောဝ်ꩻသွူ၊ ကအောဝ်ႏကုဲင် အပွုံႏစံႏ
တွမ်ႏ ဩကာသ၊ အာဓာရ အလောင်ႏအလင်ဖုံႏနဝ်ꩻတဲ့ ဗွိုန်ပီနောဝ်ꩻနေနေသွူ။
မန်း-ကရိုꩻ “ပွဲ”၊ နီပအိုဝ်ႏကရိုꩻ “ပွယ်ꩻ” ကပါဒါႏငေါဝ်းဖုံႏနောဝ်ꩻတဲ့ အထွေအာဝင်ꩻငေါဝ်း၊ တမဲဉ်ႏတောဝ်း ကဲဉ်းအာ အာသွူ။
ဥပမာႏ- “ကျောင်းဆင်းပွဲ”၊ နီရိုꩻ “ကျောင်ꩻလင်ꩻပွယ်ꩻ”တဲ့၊ စဉ်ꩻစာꩻယွယွမွိုင်၊ ကျောင်ꩻနောဝ်ꩻ စောင်းမားအလင်ꩻ ဒါႏ? အထင်ႏဒါႏနဲ့?၊ ကျောင်ꩻနောဝ်ꩻ မာꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ လင်ꩻပွယ်ꩻ၊ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ နီကသွုံꩻ “ကျောင်ꩻလင်ꩻပွယ်ꩻ”နောဝ်ꩻ မွေး တဝ်း၊ အမွေးနောဝ်ꩻ “ပွယ်ꩻလင်ꩻကျောင်ꩻ”ဒျာႏ။
တွို့ꩻကွဉ်ႏနောဝ်ထင်ꩻ ခွန်နင်ꩻကလွဉ်စုဗူႏလို့ဝင်ꩻနောဝ်ꩻ ဝင်ꩻဟဲ့ꩻ “ပွယ်ꩻ”၊ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ “ပွယ်ꩻ”ကရိုꩻနောဝ်ꩻ “လိုꩻ စုလိုꩻဗူႏ” သꩻယူႏတောင်ꩻခါꩻသွော့နုဲင်းနောဝ်ꩻ၊ သွဉ်လိတ်ထွူလဲဉ်းသွူတဲင် လိုꩻစုလိုꩻဗူႏ မူႏမူႏခိုခို ကလွဉ်ပွယ်ꩻသားဖုံႏယို နောဝ်ꩻ သဲင်ꩻချာသွူလမ်း၊ ဖထိုꩻသွူကျောင်ꩻ (လင်ꩻထိုꩻသွူကျောင်ꩻ)နောဝ်ꩻမꩻ ဒေါ့ꩻငေါဝ်းအထွူထွာ သွုံꩻငွါအဒွေါင်ႏသွတ်ꩻ တွော့ꩻ “ပွယ်ꩻလင်ꩻကျောင်ꩻ”ရိုꩻဗာႏနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။
ကအောဝ်ႏကုဲင် “ကျောင်းဖွင့်ပွဲ-ကျောင်ꩻဗွောင်ပွယ်ꩻ”ကရိုꩻနောဝ်ꩻတဲ့ မွေးတောဝ်း၊ “ပွယ်ꩻဗွောင်ကျောင်ꩻ”ဒျာႏ။
“ကျောင်းဖွင့်-ကျောင်ꩻဗွောင်”မွေးတောဝ်း၊ “ဗွောင်ကျောင်ꩻ”ဒျာႏ။ ဥပမာႏ- “ဗွောင်ကျောင်ꩻ၊ ဗွောင်တွိုက်”စတဲင်နုဲင်း နောဝ်ꩻဖုံႏသွူ။
“ကျောင်ꩻဗွောင်” ဗွောင်မဉ်ႏအောဝ်ႏဆုဲင်ꩻ နုဲင်းနောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ ကျောင်ꩻအောဝ်ႏဗွောင်ဒျာႏ၊ (တထွိုင်ꩻခါꩻတောဝ်း တခါꩻ)၊ နီငေါဝ်း-နီထွုံꩻ အသွုံꩻအောဝ်ႏဒျာႏ နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
နောဝ်ꩻထွူတွော့ꩻ-
“ကျောင်းပိတ်-ကျောင်ꩻပိတ်”မွေးတောဝ်း၊ “ပေ့ꩻကျောင်ꩻ”ဒျာႏ၊ “ကျောင်းပိတ်ရက်-ကျောင်ꩻပိတ်နီꩻ”မွေးတောဝ်း၊ “ပိတ်ကျောင်ꩻနီꩻ၊ ပေ့ꩻကျောင်ꩻနီꩻ၊ အနီꩻပေ့ꩻကျောင်ꩻ”ကျွိုက်ရာꩻသွုံꩻဒျာႏသွော့နုဲင်းနောဝ်ꩻ၊ ဥပမာႏ- ပေ့ꩻခါꩻအတို၊ ပေ့ꩻခါꩻ ယူးအို။
“သော့ခတ်ထားတယ်-သော်ခတ်ꩻခါꩻဒျာႏ”မွေးတောဝ်း၊ “ခတ်ꩻခါꩻဒျာႏသော်ꩻ ပေ့ꩻခါꩻဒျာႏသော်”နုဲင်းနောဝ်ꩻဒျာႏ၊ အပွုံႏစံႏကပီယို ကအောဝ်ႏကုဲင်အလင်ဖုံႏနောဝ်ꩻတဲ့ ထွားသွုံꩻနုဲင်းသွော့ယိုအတွိုင်ꩻ။
နောဝ်ꩻထွူတွော့ꩻ-
“အဖွဲ့ဝင်-အစွိုꩻနွို့”တဲ့ မွေးတောဝ်းနေနေ၊ “အစွိုꩻနွို့သော့ꩻနဲ့?၊ နွို့သော့ꩻအစွိုꩻ”နဲ့? နွို့သော့ꩻအစွိုꩻကို-ဒျာႏ၊ တဖြာꩻတဲ့ နွို့ သော့ꩻအစွိုꩻကို၊ နီဖြာꩻတဲ့ နွို့သော့ꩻအစွိုꩻကို၊ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ “အစွိုꩻနွို့”မွေးတောဝ်း၊ “နွို့အစွိုꩻ”ဒျာႏ။
“သာသနာဝင်မှတ်တမ်း-သာႏသနာႏနွို့မတ်တန်ꩻ”တဲ့ မွေးတဝ်း၊ “မတ်ခါꩻနွို့သာႏသနာႏ”သွုံꩻဒျာႏသွော့နုဲင်း နောဝ်ꩻ။
နောဝ်ꩻထွူတွော့ꩻ-
“ဘုရားဖြူရွာ-ဘုရာꩻဗွာဒုံ”မွေးတောဝ်း၊ “ဒုံဘုရာꩻဗွာ”ဒျာႏ၊ “မြေဖြူကျောင်း-ဟံႏဗွာကျောင်ꩻ”မွေးတောဝ်း၊ “ကျောင်ꩻ ဟံႏဗွာ”ဒျာႏ၊ “ဆီဆိုင်မြို့-သီႏသဲင်ႏဝေင်ꩻ”မွေးတောဝ်း၊ “ဝေင်ꩻသီႏသဲင်ႏ”ဒျာႏ၊ “နောဝ်ꩻထွူတွော့ꩻ”အောဝ်ႏနေက၊ ကွဲႏတွော့ꩻ မဉ်ႏနယ်လို့လို့တဲ့သမ်းအာ၊ မဉ်ႏတဲမ်းငါငါတဲ့ သမ်းဆွာꩻတဲင် “နောဝ်ꩻထွူတွော့ꩻ”ထဲင်းတောဝ်းဒွုမ်၊ “အွဉ်နယ်တ ထာ-ထီႏငါတသောင်ꩻ”ငေါဝ်းနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ အွဉ်ႏနယ်ငါ ခွိုင်းယိုငါတဲ့ သေငါငါနွောင်ꩻလဲဉ်းဒျာႏသွူ။
ဟော်ꩻတရာꩻသားတဲ့နောဝ်ꩻ၊ ဆရာႏတဲမ်းလိတ်သားဖုံႏတဲ့နောဝ်ꩻ၊ ကတဲမ်းကဗျာသားဖုံႏတဲ့နောဝ်ꩻ “ငေါဝ်းယိုနောဝ်ꩻ ထွာလိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻ အရွီး”ဟော်ꩻလွ၊ တဲမ်းလွ၊ စန်ႏလွနုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏ၊ ကွဲႏတွော့ꩻ- “စူꩻလွဉ်ꩻဝင်ꩻဖြောင်း-လောင်းလွဉ်ꩻ ဝင်ꩻဖြေꩻ၊ ထွေလွေꩻဝင်ꩻငဝ်းစဲဉ်ႏ”တဲင် နီထွုံꩻ-နီသွုံꩻ မဉ်ႏတမဲဉ်ႏတောဝ်းနောဝ်ꩻ “ငေါဝ်း”ကရိုꩻဒါႏ နီလိုꩻမျိုꩻ “အရွီး”ယို စောင်းမားတဉ်ႏအီ၊ ခွေါင်ညနွောင်ꩻဟောင်း၊ တဉ်ႏခွေါင်ညနွောင်ꩻတောဝ်း၊ ကွပ်ပွိုးနောဝ်ꩻမꩻ “ငေါဝ်း”ကရိုꩻဒါႏ နီစွိုးခွိုꩻ “အရွီး”ယိုနောဝ်ꩻ ယံဖေႏနေး ကတဉ်ႏခွေါင်ညသေႏသေႏနားနားနောဝ်ꩻ “နီငေါဝ်းထွုံꩻစဲဉ်ႏ သွုံꩻမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ”လွသွော့ကရိုꩻ နောဝ်ꩻ ထွူႏထွူႏတွုမ်တွုမ် တဲမ်းနယ်သျင်ꩻပါ တမာလွေꩻဗာႏနုဲင်းယိုသွူ။စင်ꩻတန်-သီႏသဲင်ႏ တဲမ်းသော့ꩻ (လိုꩻယွဲးအာႏရဲင်ꩻလိတ်စောင်ႏ-အမုဲင်(၂)ကို၊ ထေနေင်ႏ-၁၃၅၇(၁၉၉၆)ဗာႏ
ဇယားကွက်ꩻ
| အပုံႏစံႏ |
ကတ္တား |
ကြိယာႏ |
ကံ
|
| အပုံႏစံႏ |
ပါꩻမူႏ |
ဒွိုႏ |
ဟန်ႏအို
|
| အပုံႏစံႏ |
ပါꩻခို |
သွတ်ꩻ |
ဗေ
|
| အပုံႏစံႏ |
ပါꩻသေ |
အံႏ |
မီꩻ
|
| အပုံႏစံႏ |
ပါꩻပြီꩻ |
အွꩻ |
ထီ
|
| အပုံႏစံႏ |
ခွန်စီ |
ဝုဲင်ႏ |
ဘုရာꩻ
|
ဇယားအမုဲင်(၂)
| ကတ္တားငဝ်းထျꩻ |
ကြိယာႏ |
ကံ |
ကတ္တားငဝ်းနာ
|
| ကေား |
ဒွိုႏ |
ဟန်ႏအို |
သား
|
| ကေား |
သွတ်ꩻ |
ဗေ |
သား
|
| ကေား |
အံႏ |
မီꩻ |
သား
|
| ကေား |
အွꩻ |
ထီ |
သား
|
| ကေား |
ဝုဲင်ႏ |
ဘုရာꩻ |
သား
|
ဇယားအမုဲင်(၃)
| ကြိယာႏ |
ကံႏ |
ကတ္တားငဝ်းနာ
|
| ဒွိုႏ |
ဟန်ႏအို |
သား
|
| သွတ်ꩻ |
ဗေ |
သား
|
| အံႏ |
မီꩻ |
သား
|
| အွꩻ |
ထီ |
သား
|
| ဝုဲင်ႏ |
ဘုရာꩻ |
သား
|
အဆင်ႏပြေႏရာꩻ
| ငဝ်းရီဝါကျ |
ငဝ်းဖြေႏဝါကျ
|
| ပါꩻမုဲင်ꩻ ကေားဒွိုႏဟန်ႏအို? |
ပါꩻမူႏ ကေားဒွိုႏဟန်ႏအို
|
| ဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻကေားဒွိုႏ? |
ဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမူႏကေားဒွိုႏ
|
| ကေားဒွိုႏဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ? |
ကေားဒွိုႏဟန်ႏအိုနဝ်ꩻ ပါꩻမူႏ
|
| ပါꩻမုဲင်ꩻနဝ်ꩻ ကေားဒွိုႏဟန်ႏအို? |
ပါꩻမူႏနဝ်ꩻ ကေားဒွိုႏဟန်ႏအို
|
+ "ကေားဒွိုႏဟန်ႏအိုသားနဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻ?၊
+ ကေားဒွိုႏဟန်ႏအိုသားနဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻဟောင်း?
စတဲင်ငဝ်းရီဝါကျတဲ့ အဝ်ႏနေက၊ နဝ်ꩻဖုံႏတဲ့ အဆင်ႏပြေႏပြေႏ မဉ်ႏသုံꩻဖေႏနဝ်ꩻမꩻ ထွာနီအထုံꩻစဲဉ်ႏ အသုံꩻမဲဉ်ႏနဝ်ꩻသွူ။
ဇယား(၄)
| ကတ္တား |
ကြိယာႏ |
ကံ |
ကရိုဏ်း
|
| နီမွိုး |
ရဲ့ |
ဗွူ |
တွမ်ႏစန်
|
| နီဖါ |
ဝင် |
ခြံ |
တွမ်ႏနꩻကဲင်ႏ
|
| ပါꩻသီႏသဲင်ႏ |
ဒင်ႏ |
ဟူ |
တွမ်ႏလေား
|
| ပါꩻမုဲင်းပေါး |
ဆေႏ |
သိုႏ |
တွမ်ႏခွါ
|
| နင်ꩻဗွာ |
ဝုဲင်ႏ |
ဘုရာꩻ |
တွမ်ႏကဝ်ႏ
|
ဇယား(၅)
| ကတ္တား |
ကြိယာႏ |
သမ္ပဒါန် |
ကံ
|
| နီမွိုး |
လူႏ |
ဗွေႏသျင်ႏ |
ထာꩻဒါ
|
| နီဖါ |
လူႏ |
ဗွေႏစင်ꩻ |
ခင်ႏဖါႏ
|
| တကာႏ |
လူႏ |
ဗွေႏဗွန် |
မွဉ်ပီ
|
| နင်ꩻစီ |
လူႏ |
ဗွေႏဗွန် |
တခိုး
|
| ခွန်ဆိုး |
လူႏ |
ဖီဗွာ |
တသီႏ
|
ဇယား(၆)
| ကတ္တား |
အပါဒါန် |
ကြိယာႏ |
ကံ
|
| ဗွေႏဗွန် |
အဝ်ႏကျောင်ꩻ |
ကျွꩻလွေꩻ |
ဒုံထင်ꩻ
|
| ဗွေႏစင်ꩻ |
အဝ်ႏသုဲင်ꩻခဝ် |
ကျွꩻလွေꩻ |
ကောင်ပန္တင်ႏ
|
| ဗွေႏသျင်ႏ |
အဝ်ႏကျောင်ꩻ |
ကျွꩻလွေꩻ |
ဝါႏလီႏ
|
| ကော်ပီႏ |
အဝ်ႏကျောင်ꩻကို |
ထန်ႏလွဉ် |
တခါꩻငွါ
|
| ဖီဗွာ |
အဝ်ႏဒုံကို |
သဲင်ꩻလွဉ် |
တရော့ပ်
|
ဇယား(၇)
| ကတ္တား |
ကြိယာႏ |
ဩကာသ/အာဓာရ
|
| နီမွိုး |
အုံ |
လမ်းငါ
|
| နီဖါ |
အုံ |
လမ်းကို
|
| ဝေးခို |
ဗေင်ႏဒင်ႏ |
ကူႏ
|
| ဖူးမူႏ |
ထင်ႏကျောင်ꩻ |
ကီ
|
| ဖူဖီ |
အဝ်ႏထိုမ်း |
ကာꩻ
|
[၁]
- ↑ လိုꩻယွဲးအာႏရဲင်ꩻ အမုဲင်(၂)
