မဲဉ်အွဉ်ႏထွာငါႏ

"မဲဉ်အွဉ်ႏထွာငါႏ ပအိုဝ်ႏလိတ်မွူးနုဲင်းယို" လိတ်ပအိုဝ်ႏလောကယိုနဝ်ꩻ ဝင်ꩻရိုꩻခန်း အဝ်ႏခွိုင်းမုဲင်ꩻခေတ်ခေတ်တယဝ်း ခွန်ကုဝေကထီႏနဝ်ꩻတဲးလဲ့ အဝ်ႏ ၂-ခေတ်လွုမ်ꩻသွူ။ ၂-ခေတ်ကရိုꩻနဝ်ꩻ-

• (၁) ခါးလားလိတ်မွူးထီသိမ်ႏကပေါႏ ထူႏတွမ်ႏမန်းလိတ်ဖြုံႏတွော့ꩻ တဲမ်းအီပအိုဝ်ႏငဝ်းနဝ်ꩻ တခေတ်။
• (၂) လိတ်မွူးထီသိမ်ႏထွိုင်ႏပေါႏနဝ်ꩻ နေးတွမ်ႏပအိုဝ်ႏ မုဲင်၊ နေးတွမ်ႏပအိုဝ်ႏငဝ်းရန်းတဲင် တဲမ်းအီပအိုဝ်ႏငဝ်းနဝ်ꩻ တခေတ်၊ ယို ၂-ခေတ်သွူ။

ခေတ်အမုဲင်(၁)ကထွာဒါႏ ခါးလားလိတ်မွူးထီသိမ်ႏကပေါႏ ထူႏတွမ်ႏမန်းလိတ်ဖြုံႏတွော့ꩻ တဲမ်းအီပအိုဝ်ႏငဝ်းနဝ်ꩻ စွုမ်ႏလဲ့နဝ်ꩻ၊ စွုမ်ႏတဝ်းလဲ့နဝ်ꩻ၊ မဲန်ႏလဲ့နဝ်ꩻ၊ မဲန်ႏတဝ်းလဲ့နဝ်ꩻ လဲန်းထိုꩻလဲန်းသွူတဲင် ဝွေႏဖန်ႏခရာႏ၊ တဲမ်းနယ်ခရာႏ တလိုႏတဝ်းဒွုမ်သွူ။ အမုဲင်(၂)လိတ်မွူးထီသိမ်ႏ ကပေါႏဗာႏယိုနဝ်ꩻ ထူႏတွမ်ႏမန်းလိတ်ဖြုံႏတွော့ꩻ တဲမ်းအီပအိုဝ်ႏငဝ်းနဝ်ꩻ စွုမ်ႏတဝ်း၊ မဲန်ႏလို့တဝ်း ရိုꩻနုဲင်းနဝ်ꩻတဲင် တဲႏထွင်ႏတသာဗာႏ လိတ်မွူးထီသိမ်ႏသွူ၊ နဝ်ꩻတွော့ꩻ လိတ်မွူးထီသိမ်ႏနဝ်ꩻ စွုမ်ႏလဲန်းလိတ်မန်း၊ မဲန်ႏလဲန်းလိတ်မန်း ရိုꩻဗာႏနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။

လိတ်မွူးထီသိမ်ႏနဝ်ꩻ စွုမ်ႏလဲန်းလိတ်မန်းရိုꩻနုဲင်းနဝ်ꩻလဲ့ မီႏတဲမ်းအီပအိုဝ်ႏငဝ်းနဝ်ꩻ လꩻလို့နေဟောင်း မီႏရီနဝ်ꩻ လꩻလို့တဝ်းဒျာႏနေနေသွူ။ လိတ်မွူးထီသိမ်ႏမူစဲစ်စဲစ် ဗွေႏဗွန်ဉာဏ ထမ်းဘုရာꩻ ကအွဉ်ငါစီႏစဲဉ်ႏဒါႏ "ပအိုဝ်ႏအက္ခရာႏလိတ်မွူးတသာ"စောင်ႏနဝ်ꩻ ခေတ်ယိုခါ သုံꩻတလꩻတဝ်း တစိꩻစိꩻသွူ၊ သုံꩻတလꩻတဝ်းနုဲင်းမုဲင်ꩻနဲးတဲင် လိတ်စောင်ႏနဝ်ꩻနဝ်ꩻ "ငေါ်ꩻလ၊ ဒင်ႏဝွုန်ꩻ၊ ထွို့ꩻခင်ႏတလီး၊ ထေင်းခွဉ်း"စတဲင် ပေါင်ꩻအီလိတ်ဖြုံႏ ငဝ်းခြွိုင်းဖုံႏ တပါတဝ်းသွူတကာႏတဝ်း ဗီး(၃၃)နဝ်ꩻလဲ့ အမဉ်ꩻတပါတဝ်းသွူ။ ခေတ်ယိုခါ ကအဝ်ႏဟဲ့ꩻဒါႏ "က-ရီး၊ ခ-ရီး၊ ဂ-ဆုဲင်ꩻ၊ ဃ-ဆုဲင်ꩻ"စတဲင် ဗီးမဉ်ꩻဖုံႏလဲ့နဝ်ꩻ၊ "ငေါ်ꩻလ၊ ဒင်ႏဝွုန်ꩻ၊ ထွို့ꩻခင်ႏ"စတဲင် ငဝ်းခြွိုင်းဖုံႏလဲ့နဝ်ꩻ တွိုႏနေင်ႏ ၁၃၄၁-ဗာႏကိုမꩻ ဗွေႏဗွန်ကောဝိဒ၊ ဇဝနာရာမ ဝေင်ꩻသီႏသဲင်ႏ ဖန်ဖေႏဒျာႏသွူ။

လိတ်မွူးထီသိမ်ႏစဲစ်စဲစ်နဝ်ꩻ သွဉ်တလꩻတဝ်းတဲင် ဗွေႏဗွန်သီႏသဲင်ႏ ထွိုင်ႏပျုပျင်ႏဖန်ဆင်ꩻဖေႏနဝ်ꩻမꩻ သွဉ်လꩻလွေꩻယင်း၊ အဆင်းအရန်း တွိုႏလွေꩻယင်း ဟန်ႏသနီꩻယိုသွူ၊ အဆင်းအရန်း ကတွိုႏဗာႏနုဲင်းဟန်ႏသနီꩻယိုလဲ့ ဗွေႏဗွန်သီႏသဲင်ႏ ကေꩻဇူꩻတရာꩻဒျာႏ ကဲန်းအာအာသွူ၊ ဗဟိုႏသွဉ်တန်ꩻလဲ့ ဝွေꩻဗွေႏအွဉ်ဗွောင်ဖေႏ စွုမ်ႏနေင်ႏနေင်ႏ၊ သွဉ်တာႏလိတ်စောင်ႏလဲ့ တဲႏ"ဒုစရဲက်ပါꩻဆီ"မာꩻငါနဝ်ꩻ ဝွေꩻဗွေႏတဲမ်းဒျာႏကဲန်းအာအာသွူ။ တဲႏ ၁၃၄၁-ဗာႏနေင်ႏမာꩻငါ စွုမ်ႏနေင်ႏစွုမ်ႏနေင်ႏ၊ စွုမ်ႏဝေင်ꩻနယ်ႏ စွုမ်ႏဒုံစွုမ်ႏရပ် ကထွိုင်ႏသွဉ်လွေꩻနဝ်ꩻ လိတ်မွူးတစွုမ်ႏတဝ်း လိုႏအပ်ချက်ဖုံႏ၊ အစဲန်ႏအရဲန်ႏ တမဲန်ႏတဝ်းဖုံႏ၊ အဟဲ့ꩻအဟောင် တမဲန်ႏတဝ်းဖုံႏယို ထီႏလွဉ်မော့ꩻလွဉ်သွူ၊ ကထီႏလွဉ်မော့ꩻလွဉ်သား ရီးရီးအွဉ်အွဉ်ပုဂ္ဂိုလ်ႏနဝ်ꩻ ဗွေႏဝိဇ္ဇာနန္ဒ ကျောင်ꩻတန်တောင်ႏကီꩻသွူ။ ထီႏလွဉ်မော့ꩻလွဉ် လိုႏအပ်ချက်ဖုံႏလဲ့ ဗဟိုႏသံႏဃာႏ ၆-လာခွပ် အစီꩻအဝွေꩻကိုတရိုꩻတဝ်း၊ နေင်ႏခွပ် အစီꩻအဝွေꩻကိုတရိုꩻတဝ်း၊ နမ်းကိုႏတောႏတရိုꩻတဝ်း၊ တွမ်ႏလိတ်နေးတရိုꩻတဝ်း မီႏဒင်ႏပျꩻလွဉ်နဝ်ꩻ ဗဟိုႏသံႏဃာႏ ကားကအဝ်ႏ အစီꩻအဝွေꩻကိုယို မဲန်ႏလဲ့တရိုꩻတဝ်း၊ မဲန်ႏတဝ်းလဲ့တရိုꩻတဝ်း၊ ကန်ႏကွက်လဲ့ တကန်ႏကွက်တဝ်း၊ ထောက်ခံႏလဲ့ တထောက်ခံႏတဝ်း၊ အုံဗော့ꩻဒျာႏတေ့ꩻတေ့ꩻနဝ်ꩻ ကဲန်းအာအာ၊ တမွေးတဝ်းလွဉ်းလွဉ်းနေးစွဉ်ႏသွူ၊ နဝ်ꩻနဝ်ꩻ ပွိုးထမုဲင်ꩻ၊ ပါꩻမုဲင်ꩻမုဲင်ꩻမွော့ တဒေါ့ꩻဗွုန်ႏတဝ်းထာꩻဟောင်း။

ပွိုင်းဝွို့တွမ်ႏလိတ်မွူးကိစ္စတဲင် ခွေတဖြောင်း နာꩻတဖြေꩻ ဒင်ႏပျꩻတွိုႏနေးတရိုꩻတဝ်း၊ တဲမ်းပသာနေးလိတ်တရိုꩻတဝ်း ထွိုင်ႏဖျော်အာ ဟွုန်အာငါႏနဝ်ꩻ ဥက္ကဋ္ဌ ဗွေႏဗွန်သီႏသဲင်ႏလဲ့ တနေႏသာႏတဝ်းတဲင် မွဉ်းဖျင်ဗာႏယင်း ငတ်ꩻလဲင်ႏဗွေသွူ၊ ငတ်ꩻလဲင်ႏဗွေ မွဉ်းဖျင်ထွူယို နေင်ႏ ၁၃၇၂-ဗာႏ၊ လာဒဲန်စေင်ဆန်ꩻ(၇)ဟာ ဝေင်ꩻတောင်ႏကီꩻ၊ ကျောင်ꩻမြို့ဦး ဗဟိုႏသံႏဃာႏ ၆-လာခွပ် အစီꩻအဝွေꩻကိုနဝ်ꩻ သဘော်ꩻတူႏ အွဉ်ႏလွေꩻခန်းအတီႏသွူ။ ပအိုဝ်ႏလိတ်မွူးယို တရာꩻဝင်ႏပုဂ္ဂိုလ်ႏ ဥက္ကဋ္ဌဆရာႏတောႏ ဗွေႏဗွန်သီႏသဲင်ႏ မွဉ်းဖျင်ထွူတွော့ꩻ တရာꩻဝင်ႏ အစီꩻအဝွေꩻ ဗဟိုႏသံႏဃာႏ ၆-လာခွပ် အစီꩻအဝွေꩻကို တရာꩻဝင်ႏ အွဉ်ႏလွေꩻလဲန်းအတီႏလဲ့ တရာꩻတဝင်ႏတဝ်း မောင်ႏဖြေင်း၊ မောင်ႏဗွာလဲ့ တသေတဝ်း၊ လိတ်ဝေါင်းနုဲင်ႏအစောင်ႏစောင်ႏယို ဖျော်လွဉ်ထေ့ နာယကဆရာႏတောႏသီးထျꩻဖုံႏ၊ ဖြားတန်အောင်ႏခမ်းထီထျꩻဖုံႏ၊ လိတ်လုဲင်ꩻတွမ်ႏယေန်ႏငဲးမုꩻဗဟိုႏဥက္ကဋ္ဌထျꩻဖုံႏ၊ ဗွေႏဗွန်သီႏသဲင်ႏ နမ်းတောႏထျꩻဖုံႏတဲင် ဗွေႏဗွန်သီႏသဲင်ႏလဲ့ လွေꩻငါယပ်ꩻ၊ ဆွတ်ချာယပ်ꩻ၊ အုံစွူစွူယပ်ꩻ၊ ထွာစွဉ်ႏအယပ်ꩻလွဉ်းလွဉ်းသွူ၊ အယပ်ꩻယိုသိုမ်မျိုꩻအကို အုံစွူစွူတယ်ꩻဗော့ꩻ၊ ဒေါ့ꩻဒွုမ်တဲမ်းဒွုမ် လိတ်မွူးခရာႏတွော့ꩻ ယပ်ꩻတွိုႏစွဉ်ႏဟန်ႏနီꩻသွူ။

တဲးတဲးလဲ့ လိတ်ပအိုဝ်ႏယိုနဝ်ꩻ လိတ်ယပ်ꩻတမွေးတဝ်း လိုꩻယပ်ꩻဒျာႏသွူ၊ ယပ်ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻနဲးတဲင်-

• (က) အဝ်ႏထီႏထီႏသွူအမာႏလဲ့ မာꩻနုဲင်းတထီႏတဝ်း၊ တဖျင်တဝ်းနဝ်ꩻ ပွိုးထမုဲင်ꩻ၊ ဥပမာႏ-"က-ရီးက၊ ကရီးမုဲင်ငါကꩻ"မုဲင်ငါတမွေးတဝ်း ပက်ငါဒျာႏ။
• (ခ) အဝ်ႏသေသေသွူ အဝ်ႏလိုႏလဲ့ တထဲမ်းတဝ်းနဝ်ꩻ ပွိုးထမုဲꩻ၊ ဥပမာႏ- "ကွောက် ကွောက်ꩻ ကွောင် ကွောင်ꩻ ကွောင်း ကွောင်ႏ"အဝ်ႏလဲန်းသွူလဲ့ တွိုႏတ-သွတ်ꩻ၊ န-သွတ်ꩻ "ကွောတ် ကွောတ်ꩻ ကွောန် ကွောန်ꩻ ကွောန်း ကွောန်ႏ"၊ ပ-သွတ်ꩻ၊ မ-သွတ်ꩻ "ကွောပ် ကွောပ်ꩻ ကွောမ် ကွောမ်ꩻ ကွောမ်း ကွောမ်ႏ"ယို တထူႏသုံꩻတဝ်းနဝ်ꩻ ပွိုးထမုဲင်ꩻ။
• (ဂ) အဝ်ႏသေသေသွူအပိုႏလဲ့ တပယ်ႏတဝ်းနဝ်ꩻ ပွိုးထမုဲင်ꩻ၊ ဥပမာႏ- "အော်"ယိုအကို ထွို့ꩻစွဲႏ၊ "ပအိုဝ်ႏ"ယိုအကို ဝ-သွတ်ꩻစတဲင်နုဲင်းနဝ်ꩻဖုံႏသွူ။

ယိုနဝ်ꩻ တဲမ်းနယ်နမူႏနာႏ တစူးတစိꩻလွုမ်ꩻသွူ၊ ကွပ်နဝ်ꩻမꩻ လိတ်ပအိုဝ်ႏယိုခါ ဖေႏကထွာလိတ်မွူး"စွုမ်ႏမဲန်ႏယိုꩻ"နဝ်ꩻ လိတ်တဲးတယပ်ꩻတဝ်း၊ ယပ်ꩻဒျာႏလိုꩻ ရိုꩻဗာႏနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။

လိတ်မွူးထီသိမ်ႏ ကပေါႏပေါက်ဗာႏယိုနဝ်ꩻ လိတ်ပအိုဝ်ႏယို ပအိုဝ်ႏငဝ်းအတွိုင်ꩻ ဖေႏကတဲမ်းလꩻလို့၊ ဖေႏကစွုမ်ႏတွော့ꩻ ပေါႏပေါက်ဗာႏဒျာႏ ခွန်ကုဝေ သေနာႏနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ၊ ကွဲႏတွော့ꩻ ယိုခါနဝ်ꩻ ကွပ်ပွိုးလိုꩻတယိုꩻတဝ်းတဲင် တစွုမ်ႏတဝ်းဒျာႏစွူစွူသွူ။ လိုꩻကတယိုꩻတဝ်းယိုနဝ်ꩻ လိတ်မွူးသဘော်ꩻတရာꩻယို တသေနာႏတဝ်းနဝ်ꩻ ကဲန်းအာအာသွူ၊ ထွိုင်ႏတသေနာႏတဝ်း လိတ်မွူးသဘော်ꩻတရာꩻနဝ်ꩻ အမာႏလဲ့ တသေတဝ်း၊ အမဲန်ႏလဲ့ တသေတဝ်း၊ အဝ်ႏလိုႏလဲ့ တသေတဝ်း၊ အဝ်ႏလွိုလဲ့ တသေတဝ်း၊ အစွို့ꩻလဲ့ တသေတဝ်း၊ အတရွို့ꩻလဲ့ တသေတဝ်း၊ ထွာစွဉ်ႏတသေတဝ်းလွဉ်းလွဉ်းနဝ်ꩻမꩻ လိုꩻတယိုꩻတဝ်း ရိုꩻဗာႏနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ လိတ်ပအိုဝ်ႏယိုခါနဝ်ꩻ စွုမ်ႏလို့တဝ်းဒွိုန်း၊ မဲန်ႏလို့တဝ်းဒွိုန်းနုဲင်းနဝ်ꩻတဲင် တဲမ်းအီပအိုဝ်ႏငဝ်း တလꩻလို့တဝ်းဒွိုန်းသွူ၊ ဥပမာႏ- ယိုခါနဝ်ꩻ "တွို့ꩻကွောန်ႏ နဝ်ထင်ꩻ"ယို "ကွောန်ႏ"လိတ်ဖြုံႏ တအဲန်ထဝ်းတွော့ꩻ တဲမ်းအီဗာႏတေားတွမ်ႏ "ကွဉ်ႏ"နုဲင်းယိုသွူ။ "ကွတ် ကွတ်ꩻ ကွန် ကွန်ꩻ ကွန်း ကွန်ႏ"လိတ်ရဲန်ႏယိုနဝ်ꩻ အငဝ်းထန်ႏ "အု"သရငဝ်းတမျိုꩻ၊ "အို"သရငဝ်းတမျိုꩻ၊ အငဝ်းထန်ႏနီမျိုꩻ ရိုꩻနဝ်ꩻသွူ၊ နီမျိုꩻအကိုယိုနဝ်ꩻ "အ"သရငဝ်းတပါတဝ်းသွူ၊ လိတ်တဖြုံႏယို သမုတ်အွဉ်ႏထန်ႏသွူ အငဝ်းနီမျိုꩻလဲ့ ဝွေꩻသရငဝ်းမဲန်ႏ ကတထန်ႏတဝ်းနဝ်ꩻ နီပအိုဝ်ႏလိုꩻမျိုꩻယို ဖွီတခွိုင်းမုဲင်ꩻ ရံꩻလꩻဒျာႏသွူ။

လိတ်ပအိုဝ်ႏယိုခါ အစဲန်ႏကတမဲန်ႏတဝ်းနဝ်ꩻ အဝ်ႏအာတန်သွူ၊ အစဲန်ႏမဲန်ႏမဲန်ႏနဝ်ꩻ သရကရိုꩻလဲ့ တဆီသူဖြုံႏ အစဲန်ႏအတွိုင်ꩻ လိုႏစဲန်ႏမဲန်ႏမဲန်ႏ၊ အသွတ်ꩻကရိုꩻလဲ့ က်၊ င်၊ စ်၊ ဉ်၊ တ်၊ န်၊ ပ်၊ မ်၊ ယ်၊ ဝ်-အသွဝ်ꩻယိုဖြုံႏဆီအတွိုင်ꩻ လိုႏစဲန်ႏမဲန်ႏမဲန်ႏ၊ အသွတ်ꩻဖြုံႏဆီယို ပအိုဝ်ႏအနေႏနဝ်ꩻ "စ်၊ ဉ်၊ ယ်"သွတ်ꩻလိုႏတဝ်း၊ အဝ်ႏငါ(၇)ဖြုံႏငါလဲ့ လꩻလဲန်းဒျာႏသွူ။ စ်၊ ဉ်-သွတ်ꩻနဝ်ꩻ အငဝ်းထန်ႏဗွိုန်လဲန်း တ်-န်-တဲင် ပေါႏလွိုတဲင် ပါဠိကုဲင် ပအိုဝ်ႏအနေႏနဝ်ꩻ တလိုႏတဝ်းသွူ၊ မီႏအွဉ်ႏကုဲင်ထိုꩻ စ်၊ ဉ်-နဝ်ꩻ လိတ်မွူးယိုခါ စ်၊ ဉ်-သွတ်ꩻကတွယ်ꩻတွမ်ႏ အသရ(အစ် အစ်ꩻ အဉ် အဉ်ꩻ အဉ်း အဉ်ႏ)လိတ်ရဲန်ႏနုဲင်းယို တအဝ်ႏတဝ်းဒွုမ်၊ တွယ်ꩻလုဲင်ႏ တ်-န် သွတ်ꩻနုဲင်းအသရအလင် (ကတ် ကတ်ꩻ ကန် ကန်ꩻ ကန်း ကန်ႏ)ဖုံႏနဝ်ꩻလဲ့ ထွူလဲန်းဒျာႏသွူ။

ပွိုင်းဝွို့တွမ်ႏလိတ်ပအိုဝ်ႏယိုခါနဝ်ꩻ-

• (က) လိုမ်းတဝ်း အဝ်ႏလွို၊
• (ခ) ခွေငဝ်းနာꩻထူႏ၊ နာꩻငဝ်းခွေထူႏ တဗူႏတဗန်ႏ၊
• (ဂ) ထာꩻယိုꩻ မာꩻယပ်ꩻ၊
• (ဃ) ထာꩻသျင်ꩻ မာꩻသျုက်- ခွေသွဉ်းခွန်ကုဝေ မဲန်ရိုꩻနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။

နဝ်ꩻက လိတ်ပအိုဝ်ႏယို အနယ်ꩻဖေႏကလွစ်နဝ်ꩻ အီႏမာꩻဗာႏနုဲင်းမုဲင်ꩻအီ မီႏရီနဝ်ꩻ- မာꩻဗာႏနုဲင်းယို- (က) အသွတ်ꩻခန်ꩻကို သရငဝ်း အသွတ်ꩻငဝ်း လိုႏအွဉ်ႏထန်ႏမဲန်ႏမဲန်ႏ၊ (ခ) ကထွားနုဲင်းဒါႏလိတ်မန်း အငဝ်းကမာႏဒါႏ လိတ်ဖြုံႏဖုံႏယို အွဉ်ႏထန်ႏမဲန်ႏမဲန်ႏချာယင်း၊ (ဂ) လိတ်ဖြုံႏနဝ်ꩻ အွဉ်ႏမဲန်ႏမဲန်ႏသွော့ ပအိုဝ်ႏငဝ်းရန်းအတွိုင်ꩻ၊ ရဿဒီဃ တတွယ်ꩻ ၈-ဖြုံႏစီႏ၊ (ဃ) သွဉ်ဖေႏကယိုꩻပိုႏနဝ်ꩻ စ်၊ ဉ်၊ ယ်-သွတ်ꩻဖုံႏယို ထူႏသုံꩻမွော့ဒွုမ်၊ လိတ်ပအိုဝ်ႏယို မီႏလွောက်ꩻနာႏယင်း အချက် ၄-ချက်နုဲင်းကီယိုနဝ်ꩻ စွုမ်ႏလဲ့စွုမ်ႏ၊ မဲန်ႏလဲ့မဲန်ႏ၊ သွဉ်တဲ့ယိုꩻတဲင် ထွာစွဉ်ႏဒျာႏ "စွုမ်ႏမဲန်ႏယိုꩻ"လိတ်မူနဝ်ꩻသွူ။