သမဲင်ꩻ
သမဲင်ꩻ (အဲင်းကလေတ်: History) ကရိုꩻနဝ်ꩻ လွူꩻထွားထောင်ထွား ကထွူထိုꩻလဲဉ်းဒါႏ လိုꩻသီးအတိတ်ကာႏလ ဘာႏသာႏထာꩻဒါႏဒျာႏသွူ။ သမဲင်ꩻကရိုꩻနဝ်ꩻ အခြယ်ဖေႏလိုꩻ ထာꩻနီႏနွာနေနေသွူ။ ထွိုင်ႏတယ်ႏထွင်ႏ လိတ်အတဲမ်းအဖြုဲင်ꩻ လိတ်ဖြုံႏဖုံႏထွူ ဆုဲင်ꩻနဝ်ꩻ သမဲင်ꩻလဲ့ ပေါ်ႏထန်ႏလွဉ် ဒေါ့ꩻရိုꩻလꩻဒျာႏနဝ်ꩻသွူ။ ကတဲမ်းဒါႏသမဲင်ꩻ ပညာႏသျင်ႏသားဖုံႏယိုနဝ်ꩻ အဝ်ႏဟဲ့ꩻဖန်လွ သမဲင်ꩻပညာႏသျင်ႏ နဝ်ꩻသွူ။ သမဲင်ꩻပညာႏသျင်ႏဖုံႏနဝ်ꩻ ထွားသွူ သမဲင်ꩻ သဖော်ꩻသဘာႏဝ တွမ်ႏ အသွုံꩻနွို့ဖုံႏတဲင် ထေင်ညင်ꩻထောက်နယ် လွဝင်ꩻသွူ။ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻယို အတိတ်ကာလ ကထွာဖိုဒါႏအကျောင်ꩻခရာႏ သမဲင်ꩻရေꩻနဝ်ꩻ အရေꩻတန်ငါႏနဝ်ꩻသွူ။ အတိတ်ကရိုꩻနဝ်ꩻ ပစ္စုပ္ပန်ႏအတာႏလဲ့ သေနာႏနွောင်ꩻအီသွူမကာႏ အနာႏဂတ်ကာလသူꩻ အီႏထွာလွဉ်ဒါႏနုဲင်းမုဲင်ꩻ ဖေႏကထွာနုဲင်းမုဲင်ꩻစစွက်ႏအချက်ဖုံႏလဲ့ ခန်းမန်းနွောင်ꩻနဝ်ꩻသွူ။ ရာႏဇဝင်ႏသမဲင်ꩻကရိုꩻနဝ်ꩻ ထွာဒျာႏအတိတ်ကာလ ကထွာဖိုဗာႏဒါႏ အကျောင်ꩻခရာႏ ငဝ်းသတင်ဖုံႏ အွဉ်ႏလောင်ႏသိမ်ꩻသော့ꩻခရာႏ ခင်ႏလမ်းနဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻစခါဖုံႏ စွဉ်ꩻသွီႏစွဉ်ꩻယာႏ (စွန့်စားမှု)ခမ်းထီရေꩻ ခွန်ဟော်ခမ်ꩻ အောင်ႏမျင်ႏမုꩻ သွုမ်ꩻတေင်မုꩻ ချမ်ꩻသာႏမုꩻ ဒုက္ခဆင်ꩻရယ်ꩻမုꩻ၊ လွေꩻသဲင်ꩻရေꩻ လိုꩻမုꩻအုံအဝ်ႏရေꩻအကျောင်ꩻခရာႏဖုံႏနဝ်ꩻ တဲမ်းသော့ꩻသေꩻခါꩻရောင် ရာႏဇဝင်ႏသမဲင်ꩻကိုဖုံႏနဝ်ꩻသွူ။ ရာႏဇဝင်ႏကိုနဝ်ꩻ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻ ထူꩻချာဟဝ်မျတ်ငါႏ ဘဝထွာစဲဉ်ႏအကို သစ္စာႏအဝ်ႏမုꩻ အာႏကွိုꩻယွုမ်းအံႏခရာႏ ဘာႏသာႏကိုꩻကွယ်ႏမုꩻဖုံႏယို ရာႏဇဝင်ႏသမဲင်ꩻသီး ဖေါႏထန်ႏနယ်ဖေႏ ရုပ်ပုံႏနဝ်ꩻသွူ။[၁]
မျန်မာကျမ်ꩻပေါင်ꩻစွုမ်ႏကိုနဝ်ꩻ ဗွောင်ခါꩻ "သမဲင်ꩻ"ခရာႏ အဝ်ႏနုဲင်းယိုသွူ။ "သမဲင်ꩻ"ကရိုꩻနဝ်ꩻ အတိတ်ကိုကထွာဒါႏ ထာꩻထွာဖုံႏယို လွူꩻထောင်ထွား တဲမ်းဒင်ႏမုဲင်ခါꩻဒါႏ လိတ်လုဲင်ꩻဖုံႏဒျာႏသွူ။ ဖရာꩻ၊ တရာꩻ၊ ထမ်း၊ ကျောင်ꩻ၊ ဓမ္မသာလာ၊ တန်တား၊ စဆွံ၊ ပုဂ္ဂိုလ်ႏထူꩻ စတဲင် အကျောင်ꩻခရာႏထူꩻဖုံႏယို တွမ်ႏလိတ်ယာႏလဲ့သင်၊ စကားပြေလဲ့သင်၊ လင်ႏကာႏဖုံႏလဲ့သင် တဲမ်းစန်ႏခါꩻဒါႏ အတဲမ်းအဖြုဲင်ꩻဖုံႏယိုနဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ""သမဲင်ꩻ""နဝ်ꩻသွူ။[၂]
သမဲင်ꩻကရိုꩻနောဝ်ꩻ[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
အောဝ်ႏသ္မိတိ-သမ္မုတိကရိုꩻဒါႏ ငေါဝ်းပါဠိမူလကိုတရန်းတဲင် ထွာလွဉ် သမုတ်-သမုဲက်-သမဲင်ꩻကစဒါႏ အဟဲ့ꩻဟောင်ဖုံႏ ပေါႏလွဉ်အကျောင်ꩻ သမဲင်ꩻပညာႏသျင်ႏသီး ယူႏတွေꩻ့ခါꩻနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ သမ္မုတိ-နဝ်ꩻ ဖေႏနွောင်ꩻအနက် သတိလꩻ-ယူႏလꩻအီခရာႏဖုံႏ ရိုꩻနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ မဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏယင်းတနယ်ꩻနဝ်ꩻ သမဲင်ꩻကရိုꩻဒါႏငေါဝ်းယို အတိတ်ကာႏလကို ကထွာကကုဲင်လွဉ် အခရာႏဖုံႏအတာႏ ရေႏရောႏဒင်ႏခါꩻမတ်တန်ꩻနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။
ခေတ်တဖြုံႏ လုဲင်ႏပြောင်ꩻလွဉ်နုဲင်းမုဲင်ꩻတဲ့ သမဲင်ꩻရဲန်ႏလဲ့ လုဲင်ႏပြောင်ꩻလွဉ်ဗာႏနောဝ်ꩻ ဓမ္မတာႏသဖော်ꩻဒျာႏသွူ။ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻ အတိက်သမဲင်ꩻရဲန်ႏနောဝ်ꩻ အရေꩻတန်ငါႏထွူတကာႏတဝ်း အနာႏဂတ်တာႏ ကုဲင်ထွာလွဉ်ဒါႏ နုဲင်းမုဲင်ꩻကရိုꩻလဲ့ ရံꩻထွားရိက္ခေႏလꩻအီပါနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻယို မဉ်ႏသေချာတဝ်း ဝွေꩻသီးသမဲင်ꩻနဝ်ꩻ ဗွိုန်ပီဒျာႏ လိုꩻကအွဉ်ႏဖေင်ꩻချာဒျာႏ ဝွေꩻအတိက်ဆꩻချာနုဲင်းနဝ်ꩻတဲင် လိုꩻထုမ်ႏထွားချာ လိုꩻထုမ်ႏသောက်ချာ နီမွိုးဖြားဖါဖြားသီးနောဝ်ꩻ ပါꩻမုဲင်ꩻနုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ နီမွိုးဖြားဖါဖြားသီး ကတွူႏတရန်လွဉ်ဒါႏ ပျဿနာႏဖုံႏယို နီစိုးယို ဖေႏကစေသျင်ꩻနွောင်ꩻဒါႏ ဝွေꩻသီးကမာꩻလွဉ်ဒါႏ အမာႏဖုံႏနဝ်ꩻ နီနာꩻစိုးယို ဖေႏကမာႏထဲင်းမွိုန်းဒွုမ် ဖေႏကလꩻအီ နမ်းသွဉ်ခန်ꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ သမဲင်ꩻတွမ်ႏယေန်ႏငဲရေꩻယို အောဝ်ႏကပ်ꩻညီꩻလို့ဝင်ꩻတဲင် သမဲင်ꩻမဉ်ႏထိုꩻမားနောဝ်ꩻ ယေန်ႏငဲးရေꩻလဲ့ ထိုꩻမားဒါႏ၊ ယေန်ႏငဲရေꩻ မဉ်ႏထိုꩻမားလဲ့ သမဲင်ꩻပါ ထိုꩻမားဒါႏကရိုꩻနောဝ်ꩻ လိုႏသတိꩻပါလွဒျာႏ ပငါပရာꩻသွူ။
လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻ သမဲင်ꩻကိုကပါဒါႏ နဲင်ႏငံႏရေꩻ၊ လိုꩻမုရေꩻ၊ စဲ့ꩻရေꩻတွမ်ႏ ယေန်ႏငဲးရေꩻဆဲင်ႏရာꩻဖုံႏယို အဝ်ႏဒေါ့ꩻနယ်သေꩻခါꩻ အွိုးအတိက်ကာႏလကိုကာႏနဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ အတိက်ကာႏလကို နီလိုꩻဖြား ကမာꩻထူႏထွူလဲဉ်းဒါႏ နဲင်ႏငံႏရေꩻ၊ စီꩻပွာꩻရေꩻ၊ စဲ့ꩻရေꩻ၊ ယေန်ႏငဲးရေꩻ ကစဒါႏဖုံႏယို ဟန်ႏနီꩻပစ္စုပ္ပန်ႏကာႏလကို ကအောဝ်ႏဒါႏ နီပအိုဝ်ႏလိုꩻမျိုꩻဖုံႏ အောဝ်ႏလိုႏသေထွꩻလွသွူတကာႏတဝ်း လိုႏထုမ်ႏစောႏတနာႏ ဖောႏထန်ႏလွဒျာႏ ပငါပရာꩻသွူ။
နီမဉ်ႏစောႏတနာႏ ဖေါႏထန်ႏနွောင်ꩻတောဝ်း နီနာꩻအတိက်ကာႏလထာꩻမာꩻနောဝ်ꩻ ထွာအီဒါႏသမဲင်ꩻအဲဉ်ထောဝ်းလိုꩻမျိုꩻတွော့ꩻ တညတောဝ်းအခိန်ႏကာႏလကို နီလိုꩻမျိုꩻလဲ့ ကုဲင်းထိုꩻမားအီဒါႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကတိုꩻတက်ထင်ႏတသွောင်းထွူလဲဉ်းဒါႏ၊ ခမ်းထီကလွိုင်ႏကွိုန်ꩻထွူလဲဉ်းဒါႏ လိုꩻမျိုꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ မာꩻထူႏတဲမ်းထွူလဲဉ်း နဲင်ႏငံႏရေꩻ၊ စီꩻပွာꩻရေꩻ၊ လိုꩻမုꩻရေꩻ၊ စဲ့ꩻရေꩻ၊ ယေန်ႏငဲးရေꩻ၊ အုပ်ချုပ်ရေꩻဆဲင်ႏရာꩻသမဲင်ꩻလိတ်အုပ်လိတ်ရွေꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။[၃]