ဟန်ႏနီꩻဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ
"ဟန်ႏနီꩻ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ အခေႏအနေႏ" ကမ္ဘာႏလောင်းယိုခါ ပွိုင်းဝွို့တွမ်ႏ ကိုꩻကွယ်ႏမုꩻ ဘာႏသာႏရေꩻနောဝ်ꩻ ဘာႏသာႏတန်အောဝ်ႏလစ်ꩻမျိုꩻသွူ။ လစ်ꩻမျိုꩻကရိုꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏသေလွဒျာႏဝင်ꩻအတွိုင်ꩻ ဘီစီ ၃၅၀၀-ကို ကပေါႏပေါက်ဒါႏ ဟိန္ဒူဘာႏသာႏ၊ ဘီစီ ၅၈၉-ကို ကပေါႏပေါက်ဒါႏ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘႏသာႏ၊ အေဒီ ၀၁-ကို ကပေါႏပေါက်ဒါႏ ခရစ်ယာန်ႏဘာႏသာႏ၊ အေဒီ ၅၇၀-ကို ကပေါႏပေါက်ဒါႏ အစ္စလာမ်ဘာႏသာႏ ယိုလစ်ꩻမျိုꩻသွူ။ ယိုလစ်ꩻမျိုꩻအကို ဟိန္ဒူဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏဒျာႏ "ဣသွာရ"ထာဝရဘုရာꩻ၊ ခရစ်ဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏဒျာႏ "ဂေါ့ဒ်"ထာဝရဘုရာꩻ၊ အစ္စလာမ်ဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏဒျာႏ "အလ္လာ"ထာဝရဘုရာꩻတဲင် ဘာႏသာႏတန်(၃)မျိုꩻယိုနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏဒျာႏ ထာဝရဘုရာꩻနုဲင်းနုဲင်းသွူ။ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏထာဝရဘုရာꩻ နုဲင်းဝွေꩻသီးမွေးတောဝ်း၊ ကိုꩻကွယ်ႏဒျာႏ လိုꩻစဲစ်စဲစ် ဂေါတမဘုရာꩻတွော့ꩻ ထူꩻချာꩻလွိုထဲင်း ဘာႏသာႏလင်သွူ။ ဘာႏသာႏလစ်ꩻမျိုꩻယို ဟိန္ဒူဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ပေါႏအွဉ်ရီးလွိုဝင်ꩻ၊ ဟိန္ဒူဘာႏသာႏ ပေါႏထွူညထဲင်းနေင်ႏပေါင်ꩻ (၂၉၁၁)မꩻ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ကွဲးပေါႏပေါက်လွဉ်သွူ။ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ပေါႏထွူညထဲင်း နေင်ႏပေါင်ꩻ (၅၈၉)မꩻ ခရိယာန်ႏဘာႏသာႏ ကွဲပေါႏပေါက်လွဉ်သွူ။ ခရစ်ယာန်ႏဘာႏသာႏ ပေါႏထွူ ညထဲင်းနေင်ႏပေါင်ꩻ (၅၇၀)မꩻ အစ္စလာမ်ဘာႏသာႏ ကွဲပေါႏပေါက်လွဉ်သွူ။ နောဝ်ꩻတွော့ꩻ ဘာႏသာႏတန်လစ်ꩻမျိုꩻယိုနောဝ်ꩻ ပေါႏဆုဲင်ꩻသွတ်ꩻဝင်ꩻ၊ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ဒုတိယသက်တန်ꩻ အဆွာꩻသွတ်ꩻသွူ။ ဘာႏသာႏတန်လစ်ꩻမျိုꩻယို ကကိုꩻကွယ်ႏဒါႏလိုꩻနောဝ်ꩻ "လောကတ္ထစရိယ ဖောင်ဒေးရှင်း"ကထေဝွေႏဒါႏ "အာရှတိုက်ပထဝီ ဘာသာရေး မြေပုံသမိုင်း"စေးလာႏကို စာႏရင်ꩻအလꩻနောဝ်ꩻ စာႏရင်ꩻနေင်ႏမုဲင်ꩻ သေတောဝ်း၊ ကမ္ဘာႏလောင်းယိုခါနောဝ်ꩻ ခရစ်ယာန်ႏဘာႏသာႏ အအာသွတ်ꩻ၊ အစ္စလာမ်ဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ဒုတိယအအာသွတ်ꩻ၊ မဟာယာန ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ တတိယအအာသွတ်ꩻ၊ ဟိန္ဒူဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ စတုတ္ထအအာသွတ်ꩻ၊ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ (မန်းခမ်းလဲ့ပါ)နောဝ်ꩻ အဆေ့ꩻသွတ်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ကိုꩻကါယ်ႏဘာႏသာႏကအာဗာႏနောဝ်ꩻ ဘာႏသာႏတရာꩻ ပေါႏအွဉ်ဝင်ꩻ၊ ပေါႏလွဉ်နေင်ႏပေါင်ꩻညတွော့ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏသားအာဗာႏ တမွေးတောဝ်း၊ ဘာႏသာႏတရာꩻမဲဉ်ႏတွော့ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏသားအာဗာႏ တမွေးတောဝ်း၊ နွို့ဘာႏသာႏ ကံႏ၊ ဉာဏ်ႏ၊ ဝီရိယ အစွန်ꩻသတ္တိꩻအလꩻဒျာႏ၊ နွို့ဘာႏသာႏ ကံႏ၊ ဉာဏ်ႏ၊ ဝီရိယ အာႏမဉ်ႏပေႏလဲ့ ကိုꩻကွယ်ႏသား ဆေ့ꩻဗာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻဒျာႏသွူ။ နောဝ်ꩻတွော့ꩻ ဘာႏသာႏတန်လစ်ꩻမျိုꩻအကို ယိုခါခါနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွယ်ႏထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာႏသာႏသား ဆေ့ꩻလွိုဝင်ꩻတဲင် ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ကံႏ၊ ဉာဏ်ႏ၊ ဝီရိယ အာႏပေႏလွိုဝင်ꩻ ရိုꩻဗာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ တနယ်ꩻ မဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏနောဝ်ꩻ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ကအောဝ်ႏလွောက်ꩻနာႏ ကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏ ဘာႏသာႏတရာꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ မွေးငါႏမဲဉ်ႏငါႏ၊ သံႏသရာႏဝွဋ်ဒုက္ခ ဘဝလွစ်ထန်ႏရေꩻ အစဲစ်အမဲဉ်ႏတရာꩻမျိုꩻတဲင် လွောက်ꩻနာႏကျင်ꩻသွုံꩻဗာႏ တယိုꩻငါႏတောဝ်းတွော့ꩻ မဉ်ꩻဗုဒ္ဓဘာႏသာႏလဲ့ တလွောက်ꩻနာႏကျင်ꩻသွုံꩻမွေးတောဝ်းနောဝ်ꩻမꩻ နွို့ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏသား (ကိုꩻကွယ်ႏသား) ဆေ့ꩻဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ဆေ့ꩻတဆေ့ꩻတောဝ်း၊ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ အခေႏအနေႏယိုခါ မဉ်ႏတဲမ်းခြုဲင်းနယ်ဗာႏနောဝ်ꩻ ယိုခါခါ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ အစဲစ်အမဲဉ်ႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏကုဲင် သီႏဟိုဠ်ႏခမ်း၊ မန်းခမ်း၊ ထုဲင်ꩻခမ်း၊ လောဝ်ꩻခမ်း၊ ကမ္ဘောဒီးယားခမ်း ယိုငတ်ꩻခမ်းလွုမ်ꩻတဲင် တကမ္ဘာႏလွုမ်း ခမ်းပေါင်ꩻအောဝ်ႏ (၂၀၀)ရိုꩻခန်းတွော့ꩻ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏပါ (၅)ခမ်းဒျာႏနောဝ်ꩻ ဆေ့ꩻငါႏမရေႏမရာႏသွူ။ တနယ်ꩻ မဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏယင်းနောဝ်ꩻ ကမ္ဘာႏလောင်းယိုခါနောဝ်ꩻ လိုꩻဖြာꩻပေါင်ꩻ အောဝ်ႏသန်းပေါင်ꩻ(၇၀၀၀)ရိုꩻခန်းတွော့ꩻ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ပါဒျာႏသန်းပေါင်ꩻ (၁၂၄)ဒျာႏနောဝ်ꩻ ဆေ့ꩻငါႏမရေႏမရာႏသွူႏ တနယ်ꩻ မဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏယင်းနောဝ်ꩻ ဟံႏတဗီႏလွုမ်းယိုနောဝ်ꩻ ဧရိယာႏ စတုရန်းမဲင်ႏပေါင်ꩻ အောဝ်ႏတသိန်ႏရိုꩻခန်းလုဲင်း ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ကအောဝ်ႏဒါႏ ဟံႏဧရိယာႏ စတုရန်းမဲင်ႏပေါင်ꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏတသောင်ႏမာꩻလ ရပ်လွုမ်ꩻတဲင် ဆေ့ꩻငါႏမရေႏမရာႏ ရိုꩻဗာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ တနယ်ꩻ မဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏယင်းနောဝ်ꩻ ဟံႏတဗီႏတန်ႏဖိုꩻယို မာꩻခန်းအပြုံႏ (၂၀၀)တွော့ꩻ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ကပဲင်ႏဆဲင်ႏဒါႏဟံႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏပါ (၅)ဖြုံႏလွုမ်ꩻတဲင် ဆေ့ꩻငါႏ မရေႏမရာႏသွူ။ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏခမ်းယိုခါနောဝ်ꩻ မူလကပွင်ꩻဒါႏ မဇ္ဈိမဒေႏသ အိန္ဒိယခမ်းနောဝ်ꩻ တပါတောဝ်းဒွုမ်၊ အိန္ဒိယခမ်းနောဝ်ꩻ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏအစဲစ် တအောဝ်ႏတောဝ်းဒွုမ်၊ ထွာထိုꩻလို့လဲဉ်း ဟိန္ဒူဖုံႏ၊ မူစလင်ဖုံႏသွူ။ ဒင်ႏတတိယသင်္ဂါႏယနာႏထွူ သင်္ဂါႏယနာႏတကာႏ အသောကခွန်ဟော်ခံꩻ အစီႏစဲဉ်ႏအလꩻ ၉-တွိုင်ႏ ၉-ဌာႏနသူꩻ အွဉ်ႏစွꩻလွေꩻပျုသာႏသနာႏ ရဟန်ꩻပုဂ္ဂိုလ်ႏဖုံႏသွူ။ ယိုခါ ထေရဝါဒခမ်းယိုနောဝ်ꩻ တတိယသင်္ဂါႏယနာႏထွူ ပျုသာႏသနာႏရဟန်ꩻပုဂ္ဂိုလ်ႏသီး ပျုသေꩻခါꩻ သာႏသနာႏခင်ႏလမ်းဖုံႏဒျာႏသွူ။ ပျုသာႏသနာႏစွိုꩻ ယဟန်ႏကလွေꩻပျုဒါႏ သာႏသနာႏ ဂန္ဓာရတဲင်း ပါကစ္စတန်၊ အာဖဂန်နစ္စတန်၊ တာကစ္စတန်ခမ်းဖုံႏတွမ်ႏ ယောနကတဲင်း တူရကီခမ်း၊ ဂရိခမ်းဖုံႏနောဝ်ꩻ ကွပ်ပွိုးဘာႏသာႏလင် နေးတွမ်ႏအနွောင်ꩻနယ်ꩻ အနယ်ꩻကျံꩻ တွိုက်ꩻကုဲင်ယားကုဲင်တဲင် ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ဖေ့ဝုဲင်ꩻထိုꩻမားထိုꩻဗာႏ တွိုႏဟန်ႏသနီꩻနောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻလွုမ်ꩻတကာႏတောဝ်း သောဏ၊ ဥတ္တရမထေရ်ႏသီး ကပျုသေꩻခါꩻဒါႏ သာႏသနာႏ သုဝဏ္ဏဘူမိတဲင်း (အာရှတွိုက်အခဝ်ကွဉ်ႏနောဝ်ꩻ)ကိုမဉ်ႏတဲ့ အောဝ်ႏကုဲင်လစ်ꩻခမ်းဒျာႏ၊ အင်ဒိုနီးရှား၊ မလေးရှားခမ်းကိုနောဝ်ꩻ အစ္စလာမ်ဘာႏသာႏ ဒို့ꩻတခြို့ထိုꩻတွော့ꩻ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏကုဲင်ဒျာႏ သမဲင်ꩻလွုမ်ꩻသွူ။ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏအစဲစ် ကအောဝ်ႏကုဲင်ဒါႏ ခမ်း(၅)ခမ်းယိုမဉ်ႏတဲ့ တနီꩻခါ ဖေႏကထွာထိုꩻဝွေꩻသီးခမ်းနောဝ်ꩻ ဝွေꩻသီးအောဝ်ႏရေႏမိုးခါꩻလဲဉ်းဒျာႏသွူ။ နေးတွမ်ႏရွဉ်အာႏ၊ လိုꩻအာႏ၊ ဉာဏ်ႏအာႏတဲင် ဝွေꩻသီးအောဝ်ႏစီꩻသော့ꩻ၊ နွို့သော့ꩻဒျာႏ တသေႏသေႏသွူ။ ဝွေꩻသီးထာꩻဝွေႏဖန်ႏ၊ ဝွေꩻသီးထာꩻကျံႏယို ထွာတထွာနွောင်ꩻတောဝ်းနောဝ်ꩻ ထွားဗော့ꩻဝွေꩻသီး တိုꩻပွာꩻထင်ႏထိုမုꩻတွမ်ႏ နီဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ခမ်းရင်ꩻသား တိုꩻပွာꩻထင်ႏထိုမုꩻ အခေႏနေႏနောဝ်ꩻ သေနွောင်ꩻဒျာႏသွူ။ မဲဉ်ပြဲင်ႏအမျိုꩻမုဲင်ꩻပြဲင်ႏ၊ မဲဉ်တဲက်ဆဲင်ႏအမျိုꩻမုဲင်ꩻတဲက်ဆဲင်ႏ နီတထွꩻတောဝ်းဝင်ꩻတဲင် တနီꩻခါနောဝ်ꩻ နီယို အီႏခံႏသွုမ်ꩻဗာႏဝင်ꩻတေ့ꩻတေ့ꩻကရိုꩻနဝ်ꩻ တဗꩻဟံႏ တသစ်တောဝ်းအတွိုင်ꩻသွူ။ ဥပမာႏ- ခြံတဟိုႏယို မဉ်ႏစာအသိန်ႏတရျာꩻနောဝ်ꩻ နီဗုဒ္ဓဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ ရိုꩻအကားတဲင် တဖြေꩻနွောင်ꩻတောဝ်း၊ တဖြေꩻလွတောဝ်းလဲ့ ဝင်ꩻလိုꩻမျိုꩻ၊ ဝင်ꩻဘာႏသာႏနောဝ်ꩻ စာခန်းအသိန်ႏနီရျာꩻလဲ့ ဝင်ꩻတရိုꩻတောဝ်းအကား၊ ဝင်ꩻသမ်းအောဝ်ႏဖြေꩻနွောင်ꩻဒျာႏသွူ။ ဝင်ꩻလိုꩻမျိုꩻနောဝ်ꩻ စီꩻပွာꩻရေꩻအလꩻ ဝင်ꩻတဖြေꩻထေ့တောဝ်း နီဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ၊ ဝင်ꩻဘာႏသာႏချင်ꩻချင်ꩻ ဝင်ꩻဖြေꩻထေ့ ဖေႏအာႏဒျာႏတဝင်ꩻတဲင် ဝင်ꩻရွဉ်အီႏလဲဉ်းထေ့နီနောဝ်ꩻ တယိုꩻတောဝ်း၊ နီနောဝ်ꩻ အွဉ်ႏတောဝ်းစီꩻကန်ꩻတွော့ꩻ သမ်းအောဝ်ႏဖြေꩻထေ့ဝင်ꩻတဲင် အောဝ်ႏစွဉ်ႏနီရွဉ် ကလဲဉ်းထေ့ဝင်ꩻလွုမ်ꩻသွူ။ အနယ်ꩻယိုအလꩻနောဝ်ꩻ နီသွုမ်ꩻလဲဉ်းသွူဝင်ꩻသေႏသေႏသွူ။ နီခမ်းရင်ꩻသား ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏလိုꩻမျိုꩻယို မဉ်ႏတကျိုꩻစာꩻလွိုတောဝ်း၊ မဉ်ႏတကျိုꩻစာꩻပိုႏတောဝ်း၊ မဉ်ႏအုံအောဝ်ႏလွေꩻဗော့ꩻ ပုံႏစံႏနုဲင်းယိုခါအတွိုင်ꩻ၊ နုဲင်းဟန်ႏနီꩻမာꩻချာအတွိုင်ꩻနောဝ်ꩻ နီလိုꩻမျိုꩻ နီဘာႏသာႏ အနာႏဂတ်အခေႏအနေႏနောဝ်ꩻ တဟောဝ်တောဝ်းဒျာႏရင်ꩻရင်ꩻသွူ။ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ အခေႏအနေႏ အစွိုးစွိုးအမျိုꩻမျိုꩻယို အီႏလွိုဝင်ꩻနောဝ်ꩻ တယိုꩻတောဝ်းလဲ့ ဖေႏကထွꩻတသွိုန်ဝင်ꩻနောဝ်ꩻ နီယိုအောဝ်ႏလိုႏငါႏ ထာꩻသေ၊ အောဝ်ႏလိုႏကျိုꩻစာꩻမွေးမွေးငါႏဝင်ꩻ အကျောင်ꩻ တဲမ်းခြုဲင်းနယ်ဗာႏ၊ နိုꩻဆောႏတမာဗာႏ နီခမ်းရင်ꩻသား၊ နီလိုꩻမျိုꩻ၊ နီဘာႏသာႏ နုဲင်းယိုသွူ။[၁][၂]