အမီးဗား
| အမီးဗား Amoeba | |
|---|---|
| |
| ခွဲꩻချာꩻအစွိုးအခွိုꩻ | |
| ဒိုမေင်း: | |
| လောက: | |
| ခွိုꩻခြွဉ်းဗူႏ: | |
| ခွိုꩻရဲဉ်ႏ: | Tubulinida
|
| ခွိုꩻအထျꩻ: | |
| ခွိုꩻဗူႏ: | Amoeba Bory de Saint-Vincent, 1822[၁]
|
| ခွိုꩻစွိုး | |
| |
| ထင်ႏထိုꩻဒါႏအမွေး | |
| |
-->
အမီးဗား (အိန်းကလေတ်: Amoeba)ယို စုဗူႏအရုပ်ပွိုင်တောမ်ႏ သဲလ်(cell) တဗာႏလွုမ်ꩻတဲင် သတ္တဝါႏပေႏကဒိစ်ꩻလွဉ်ꩻထာꩻစားဖုံႏသွူ။ အမီးဗားသီး နမ်းခန်ႏထာႏ ရုပ်ပွိုင်နောဝ်ꩻ ရိုꩻရိုꩻသျှင်ꩻသျှင်ꩻလွုမ်ꩻတဲင် ခွိုင်ႏကားတိရိစ္ဆာန်ႏလောကအကိုယို အရန်းဖွိုႏသွတ်ꩻတွော့ꩻ သတ္တဝါႏကထွာစ ကပေါႏစရီးရီးနောဝ်ꩻ အမီးဗား ယိုစွဉ်ႏအကျောင်ꩻ ပညာႏသျှင်ႏသီးရိုꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗားကဲဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ ပေႏလွဉ်ꩻငါႏထာꩻတွော့ꩻ ထွားတောမ်ႏ မဲ့ပကတိ ရိုꩻရိုꩻ တထီႏနွောင်ꩻတောဝ်းတဲင် ထွားတောမ်ႏ မိုက်ခရိုစကုပ် (မန်ႏဖီလူꩻ) မꩻထီႏနွောင်ꩻသွူ။ အမီးဗား အရွယ်ႏ(ပေႏတန်)နောဝ်ꩻ အောဝ်ႏလယ်ႏကွို့ꩻ ၁ လဲက်မ ယို မိဉ်ႏဖအွဉ်ႏအပွန်းတရျာꩻမꩻ အောဝ်ႏတပွန်းရပ်လွုမ်ꩻသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ အမီးဗားအတန်သွတ်ꩻစားယို မိဉ်ႏထွားစဲင်းစဲင်းတောမ်ႏ မဲ့နောဝ်ꩻ ထီႏနွောင်ꩻ ဗွိုန်နုဲင်း အဖွန်ႏတျꩻ ပေႏကဒိစ်ꩻပေႏ နောဝ်ꩻသွူ။
အမီးဗားဖုံႏ အုံအောဝ်ႏလွေꩻခင်ႏလမ်းဖုံႏနောဝ်ꩻ ထီကန်ႏ ထီတွိုင်ꩻ ထီနောင်ကို ကအောဝ်ႏဒါႏ မောဝ်ဖုံႏ ဖြေ့သိဉ်(ရေညှိ)ဖုံႏ၊ ထီကန်ႏကင် ဟံႏဗော့ꩻ ဟံႏအောက်ကိုဖုံႏ ၊ အုံရော်ꩻညီꩻ ပင်ႏလယ်ႏကို ကအောဝ်ႏဒါႏ ဖြေ့သိဉ်ဖုံႏ မောဝ်ဖုံႏ၊ လိုꩻသီးနမ်းကို အဆာႏတဖူꩻ(တယ်ႏဖြောင်းဗꩻထမ်နျာႏအို ယိုဟဲ့ꩻ အဆာႏတဖူꩻ (အစာလမ်းကြောင်း) : _*ရွိုင်ꩻလဲ့ပညာႏလိုႏသေအလꩻစွꩻꩻခွင်ꩻဩ) ကိုဖုံႏ စတဲင် အုံအောဝ်ႏ ခင်ႏလမ်းစားယိုဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗား အွိုးတစွိုးနောဝ်ꩻ မာꩻထွာဒါႏလိုꩻသီး ဟို့ꩻတကဲစ်ꩻရောႏဂါႏ(ဝမ်းကိုက်ရောဂါ)တဲင် အမီးဗားကအုံဒါႏ ဟမ်းကိုစားနောဝ်ꩻ အံႏလို့ထိုꩻ ဗက်တီးရီးယာဖုံႏတွော့ꩻ မာꩻဆွတ်ယွမ်ꩻ(ဆုတ်ယုတ်)အီ လိုꩻသီးအကျိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။
ထူႏထီိတဗဲက်ꩻ အွိုး မောဝ် ဖြေ့သိဉ် ဖုံႏ ကအောဝ်ႏဒါႏထီႏကန်ႏကိုတွော့ꩻ အွဉ်ႏဒါင်ႏ သလဲက်ကရိုꩻဒါႏ မှန်ႏပျာꩻလောင်းထွူ မိဉ်ႏထွားတောမ်ႏ မိုက်ခရိုစကုပ်မှန်ႏဖီလူꩻနောဝ်ꩻ ထီႏနွောင်ꩻ အမီးဗားဖုံႏအောဝ်ႏလွေꩻချာ လွေꩻငါထာꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗားသီးနမ်းခန်ႏထာႏနောဝ်ꩻ သဲလ်အောဝ်ႏတဗာႏလွုမ်ꩻတဲင် သဲလ်နောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ အထန်ႏဖဲ့ꩻအကာႏအနေႏ အပီအဖြို့ꩻ တအောဝ်ႏတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်စားနောဝ်ꩻတွော့ꩻ အမီးဗားနမ်းခန်ႏထာႏ ရုပ်ပွိုင်ယို ပုံႏသီ တိတိကျကျတအောဝ်ႏတောဝ်းတဲင် အောဝ်ႏပြောင်ꩻတသေႏသေႏနောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗား ကရိုꩻဒါႏ ဝေါဟာရယို နမ်းခန်ႏထာႏပုံႏပွိုင် အောဝ်ႏပြောင်ꩻသေႏသေႏ သတ္တဝါႏ အဓိပ္ပါယ်ႏလꩻ နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
အမီးဗားဖုံႏ လွေꩻသဲင်ꩻချာငါထာꩻပုံႏယို တဗွိုန်နုဲင်းတောဝ်း တောမ်ႏ တိရိစ္ဆာန်ႏအလင်အမျိုꩻမုဲင်ꩻမုဲင်ꩻတယောဝ်း တဗွိုန်နုဲင်းတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗားသီး နမ်းကိုကအောဝ်ႏ သဲလ်အကိုယို ရုပ်ပွိုင်တအောဝ်ႏတောဝ်း ၊ အရောင်ႏအဲဉ်ထောဝ်း ထီႏဖြွဉ်နွောင်ꩻ၊ အယုဲက်ပဲစ်အောက်ဒါႏ ပရိုတိုပလာဇမ် (Protoplasm) ကရိုꩻဒါႏ ဗွိုန်နုဲင်း စယ်လီ (as Jelly ကျောက်ကျော or Gelatin ကျွဲကော် ) တမျိုꩻအောဝ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိုပလာဇမ် ယို မိဉ်ႏမဲဉ်လွေꩻထာꩻနောဝ်ꩻ ကလိုႏရာꩻဖဲ့ꩻ အွဉ်ႏဗိုး တဗူးလွေꩻထွူတဲင် ကအောဝ်ႏကုဲင်ဖဲ့ꩻချာဖုံႏ ရီႏလွဉ်ꩻလူးတွော့ꩻ အနမ်းတဗာႏလွုမ်း တွိုႏငါလွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ လွေꩻနုဲင်းအနယ်ꩻယိုအတွိုင်ꩻ အွဉ်ႏဗိုးတဗူးလွေꩻ အွဉ်ႏဗိုးတဗူးလွေꩻတွော့ꩻ (ဆက်ကာ ဆက်ကာ စူထွက်ခြင်းဖြင့်) အမီးဗားဖုံႏယို ခြိလွေꩻ ကအောဝ်ႏလိုႏရာꩻအရပ်နောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗားဖုံႏ ကဗိုးလွဉ်အခေါဝ်ယို ဟဲ့ꩻ သူဒိုပိုဒိယ(ခင်ႏတု)နောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိုပလာဇမ်လောင်းယို အမီးဗား သက်အောဝ်ႏဒင်ႏလူးတဲင် အခေါဝ်နောဝ်ꩻမိဉ်ႏသဲင်ထိုꩻနောဝ်ꩻ အမီးဗားယို သီထိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။
အမီးဗားယို စူ ၊ ခင်ႏ၊ မဲ့၊ ၊ နား၊ ဦးနှောက် စတဲင် တိရိစ္ဆာန်ႏအရန်းထိုစားကအောဝ်ႏဒါႏအင်္ဂါႏဖုံႏ တပါတောဝ်းသွူ။ အီႏသာအီထာꩻတာႏအင်္ဂါႏ တအောဝ်ႏတောဝ်းတဲင် သာထာꩻတောမ်ႏ နမ်းတဗာႏလွုမ်းသွူ။ နမ်းတဗာႏလွုမ်းယို အုံအောဝ်ႏထီကိုတဲင် တရေ့ꩻထူႏလွေꩻ အောက်သီစေဉ် ကအောဝ်ႏစိုမ်း(ပျော်ဝင်)သော့ꩻဒါႏ ထီကိုတွော့ꩻ သာထန်ႏစွဉ်ꩻထန်ႏ (စွန့်ထုတ်) ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုက်ဓါတ်နောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗားယို မိဉ်ႏထွားတောမ်ႏ မိုက်ခရိုစကုပ်နောဝ်ꩻ ထီႏနွောင်ꩻ အွိုးအနမ်းကိုသူꩻကအောဝ်ႏဒါႏ အတဝွိုန်ꩻတွော့ꩻ အရောင်ႏဖြေင်းပေႏ ရုပ်ပွိုင်(သဏ္ဌာန်)တမျိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အဖြေင်းတဝွိုန်ꩻပေႏယို ဟဲ့ꩻ နျူးကလိယပ် သွူ။ နျူးကလီးယပ်ယို အမီးဗားအတာႏ ထွာ အရေꩻတန်သွတ်ꩻအခေါဝ်တဲင် တောမ်ႏတနယ်ꩻနယ်ꩻ မိဉ်ႏထူႏထန်ႏထိုꩻနောဝ်ꩻ အမီးဗားယို သီထိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။
နုဲင်းသတ္တဝါႏလင်အတွိုင်ꩻ အမီးဗားဖုံႏယိုလဲ့ သက်ဖေႏကမွန်အတာႏ အံႏဗာႏအဆာႏနေနေသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ အီႏအံႏအဆာႏအတာႏ ဖြောင်း တောမ်ႏ အဆာႏပြောင်ႏလွစ်ꩻ(အစာရေမျိုပြွန်) တအောဝ်ႏတောဝ်းသွူ။ အမီးဗားဖုံႏ ကအံႏဒါႏအဆာႏဖုံႏနောဝ်ꩻ ထီကိုကအောဝ်ႏဒါႏ အယ်လ်စေး၊ ဘဲစ်တီးရီးယား စတဲင် ပေႏကဒိစ်ꩻ ဖွန်ႏကနိဉ်ႏစားဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ အံႏအဆာႏပုံႏနောဝ်ꩻ အမီးဗားယို တခြွဉ်ႏလွေꩻ ခြိလွေꩻထေ့အဆာႏမွူးထျꩻ လေပ်ဗဲဉ်လွေꩻအဆာႏမွူး (နုဲင်းသိမ်ꩻ ဆွမ်ꩻထိုꩻသဖော်ꩻ)နောဝ်ꩻသွူ။ ထွူတဲင် အဆာꩻမွူးအထျꩻအသောင်ယို အဆာႏဖေႏကကေႏ ဖေႏကပဲစ်ထိုꩻအတာႏ အထီစွူတဗဲက်ꩻ ပေါ်ႏထွာလွဉ်တဲင် အမွူးပေႏ ကပဲစ်ကဖွန်ႏလီနွောင်ꩻ အခေါဝ်(အစိတ်အပိုင်း)ဖုံႏနောဝ်ꩻ ထွာလွဉ်အမီးဗားအဆာနောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗား ယို ထူႏအဆာႏ ထာꩻမွူးပေႏထျꩻ ခွိုင်ႏကဖွန်ႏအဆာႏကကေႏနွောင်ꩻ ခွိုင်ႏကလꩻ မာꩻပဲစ်ထူႏ(ခြေယူ)ထွူတဲင် အဆာႏတျꩻ အဆာႏကအောဝ်ႏကုဲင်ဖုံႏယို အွဉ်ႏကုဲင်ထွူတွော့ꩻ တခြွဉ်ႏ ခြိထိုꩻထဲင်းယင်းတထွောင်းနောဝ်ꩻသွူ။
အမီးဗားနမ်းခန်ႏထာႏယို ပနဲဉ်ႏနုညံꩻငါႏနောဝ်ꩻမꩻ အောဝ်ႏလိုႏသေႏသေႏထီတဲင် အမီးဗားဖုံႏကအုံဒါႏ ထီနောင်ထီကန်ႏဖုံႏ မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း ဟမ်ႏအွန်ဟမ်ႏအောက်ဖုံႏ မိဉ်ႏသေ့ꩻမိဉ်ႏသဲင် ထိုꩻနောဝ်ꩻ ဖေႏကသီကုဲင်ဗာႏမွိုန်းအတာႏ (သဘာဝအလꩻ) အမီးဗားဖုံႏ အွဉ်ႏတလုံꩻ အွဉ်ႏတဒွီႏထွူအနမ်းတဲင် အွဉ်ႏကာႏရဲးသေꩻခါꩻတောမ်ႏ အပီဒွိုန်တခွိုက်ꩻတွော့ꩻ အွဉ်ႏဒို့ꩻသေꩻခါꩻအနမ်းသွူ။ နောဝ်ꩻထွူ ခမ်းမိဉ်ႏလော့လင်ꩻချာလွဉ်နောဝ်ꩻ အမီးဗားလုံꩻတဒွီႏယို ပꩻထိုꩻပိဉ်ခေါဝ်ခေါဝ်တွော့ꩻ အွိုးအကိုကအောဝ်ႏဒါႏ ပရိုတိုပလာဇမ် ဖုံႏယိုလဲ့ ထွာထိုꩻပိဉ်ကွို့ꩻကွို့ꩻတဲင် ထွာလွဉ်အမီးဗားပေႏဖုံႏတွော့ꩻ ထန်ႏလွဉ်ရောင်ခန်းနောဝ်ꩻသွူ။ ယိုနောဝ်ꩻအမီးဗား ခွိုꩻသွုပ်တသာပေါႏနယ်ꩻ (မျိုးပွားနည်း)တနယ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။
အမီးဗား မျိုꩻပွာꩻနယ်ꩻ အောဝ်ႏကုဲင်ထဲင်းဒွိုန်း တနယ်ꩻနောဝ်ꩻ ပꩻပြုဲင်ပွာꩻနေးနယ်ꩻ နောဝ်ꩻသွူ။ အမီးဗားဖုံႏယို အံႏတသေႏသေႏ တအွဉ်ႏဆွိုးတောဝ်းတွော့ꩻ အနမ်းဖုံႏယိုတန်လွဉ်ယွယွနောဝ်ꩻသွူ။ ကထွိုင်ႏတန်လွဉ်နုဲင်းယိုနောဝ်ꩻ နမ်းကိုကအောဝ်ႏဒါႏ နျူးကလီးယပ်လဲ့ ဆွာꩻလွဉ်သွူတွော့ꩻ အကဲဉ်ရပ်ယို တဒိန်ပေႏလွဉ်ထွူတဲင် တွိုႏအဆုဲင်ꩻနောဝ်ꩻ တွောက်ထိုꩻတွော့ꩻ ထွာထိုꩻလုဲင်ႏ နျူးကလီးယပ်ပေႏနီဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ နမ်းကိုကအောဝ်ႏကုဲင်ဒါႏ ပရိုတိုပလာဇမ် ယိုလဲ့ နုဲင်းနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ ပꩻထိုꩻ(တွောက်ထိုꩻ)ဖျင် အရွယ်ႏတတွာတွာနီကွို့ꩻတဲင် တကွို့ꩻစီႏယို နျူးကလီးယပ်ပေႏတဖြုံႏစီႏအောဝ်ႏပါသော့ꩻတွော့ꩻ ထွာလွဉ် အမီးဗား ပေႏနီဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ အနယ်ꩻယို အတွိုင်ꩻ အောဝ်ႏတဗာႏထွူ ထွာနီဗာႏ၊ အောဝ်ႏနီဗာႏ ထွာလစ်ꩻဗာႏ စတဲင်နုဲင်းနောဝ်ꩻတွော့ꩻ ကွဲပွာꩻကွဲပွာꩻလွဉ်နောဝ်ꩻသွူ။
အမီးဗားကထွာလွဉ် နုဲင်းယိုစားနောဝ်ꩻ အမွိုးကလွူးလွဉ်ဒါႏ အဗာႏတသာမွေးတောဝ်းတွော့ꩻ ကအောဝ်ႏထွူလဲဉ်း (မူလ)အမီးဗား နမ်းတဗာႏ(ကိုယ်ကွဲ)ဒျာႏတဲင် အမီးဗားယို သီနွောင်ꩻတောဝ်း အောဝ်ႏမွန်တသေႏသေႏဒျာႏ ရိုꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ မိဉ်ႏမော့ꩻ သဘာဝဖေꩻရန်ႏအန္တရာယ်ႏ (တျာႏဆေႏ၊ ဟမ်ႏသီးသွိုး၊ ဟမ်ႏသွူꩻ ၊အွဉ်ႏတင်းယာခိုး၊ ခမ်းလော့တောဝ်း၊ လျားလွဉ်ꩻ၊ ထီသေ့ꩻ စတဲင် စတဲင် ....) ဖုံႏနောဝ်ꩻတဲ ကုဲင်ပြင်ꩻ သီထိုꩻဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ။[၂]
အာႏကွိုꩻ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]- ↑ Bory de Saint-Vincent, J.B.G.M. (1822-1831). Article "Amiba". In: 'Dictionnaire classique d'histoire naturelle par Messieurs Audouin, Isid. Bourdon, Ad. Brongniart, De Candolle, Daudebard de Férusac, A. Desmoulins, Drapiez, Edwards, Flourens, Geoffroy de Saint-Hilaire, A. De Jussieu, Kunth, G. de Lafosse, Lamouroux, Latreille, Lucas fils, Presle-Duplessis, C. Prévost, A. Richard, Thiébaut de Berneaud, et Bory de Saint-Vincent. Ouvrage dirigé par ce dernier collaborateur, et dans lequel on a ajouté, pour le porter au niveau de la science, un grand nombre de mots qui n'avaient pu faire partie de la plupart des Dictionnaires antérieurs. 17 vols. Paris: Rey et Gravier; Baudoin frères, vol. 1, p. 260, [၁].
- ↑ မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း၊ အတွဲ(၁၄)