ဒီမိုကရေသီ
ဒီမိုကရေသီ (အဲင်းကလေတ်: Democracy) (ဂရိ: δημοκρατία, dēmokratiā) ကရိုꩻဒါႏ လိတ်ဖြုံႏငဝ်းငွါယိုနဝ်ꩻ အဝ်ႏဒျာႏ ဂရိဘာႏသာႏငဝ်းငွါ "demos" (ခမ်းသားလိုꩻအာ) တောမ်ႏ "kratos" (အာႏဏာႏစီꩻကန်ꩻ)ကို လင်ꩻလွဉ်နဝ်ꩻသွူ။[၁] ဒီမိုကရေသီ ကရိုꩻနဝ်ꩻ ခမ်းသားအကျိုꩻတွက်တာႏ "ခမ်းသားနမ်းတင်" ကနွို့ပါညီꩻသော့ꩻဒါႏ ခမ်းသားအစိုႏရ အိုပ်ချုတ်ရေꩻဒျာႏသွူ။ ခမ်းသားဖုံႏ အိုပ်ထိန်ꩻချာဒျာႏနဝ်ꩻသွူ။ ခမ်းသားလိုꩻအာ ကပွိုင်ႏစိုꩻဒါႏအာႏဏာႏ စနိစ်ဒျာႏသွူ။ အဝ်ႏဂရိငဝ်းငွါ "ဒေမိုး" (ခမ်းသားလိုꩻအာ/ ခမ်းသားမွိုးဖါ) တောမ်ႏ "ကရေးသီးယား" (အာႏဏာႏ/ ပွိုင်ႏစိုꩻအာႏဏာႏ) ယိုနီဖြုံႏ ချာႏပြန်ႏခြွဉ်းဗူႏယင်းတဲင် အဓိပ္ပာယ်ႏလꩻ "ခမ်းသားလိုꩻအာစွိုꩻ နွို့ပါပွိုင်ႏစိုꩻဒါႏ အာႏဏာႏစနစ်" နုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ ပွိုင်းလဲင်ႏ ဂရိခမ်းဝေင်ꩻတန်ဖုံႏကိုနဝ်ꩻ ခမ်းသားဖုံႏ အဝ်ႏနွို့ခွုမ်မာꩻတိုက်ရိုက်လွေꩻ အစိုႏရထာꩻမာꩻတန်ကိုနဝ်ꩻသွူ။
လိတ်ဖြုံႏသဖော်ꩻအလꩻ စဲင်းစဲ့တဗာႏ ဗွောင်ဖွင်ꩻခါꩻ ဒီမိုကရေသီအဓိပ္ပာယ်ႏ တအဝ်ႏတဝ်းလဲ့ ခမ်းထီရေꩻအာႏဏာႏယို ထွာဒျာႏ အဝ်ႏသော့ꩻလွေꩻဗာႏ အရွယ်ႏတွိုႏ ခမ်းသားသီးစူကိုနဝ်ꩻသွူ။ ဒီမိုကရေသီ ကရိုꩻနဝ်ꩻ ဆဲင်ႏရာꩻနမ်းခြောင်ꩻဝိသေသ လိတ်ဖြုံႏတောမ်ႏ ဝွေꩻဝေါဟာရယို မိဉ်ႏအွဉ်ႏတွယ်ꩻဝင်ꩻနဝ်ꩻ အဓိပ္ပာယ်ႏပေါင်းထန်ႏပေါင်းအဝ်ႏသွူ။ ဥပမာႏအနေႏ ဒီမိုကရေသီနဝ် အဝ်ႏလွေꩻ လစ်ဗရယ်ဒီမိုကရေသီ (Liberal Democracy)၊ နမ်းခြောင်ꩻပျုဒီမိုကရေသီ (Representative Democracy)၊ နွို့ပါခွုမ်မာꩻဒီမိုကရေသီ (Participatory Democracy) တောမ်ႏ တုဲက်ရုဲက်ဒီမိုကရေသီ (Direct Democracy) ဖုံႏဒျာႏသွူ။
ဒီမိုကရေသီယို ခေတ်တသာ ခမ်းထီရေꩻထာꩻယူႏထာꩻထီႏဖုံႏအကို ခံႏဗာႏအွဉ်ႏတန်ႏဖိုꩻသွတ်ꩻ စနစ်ဒျာႏသွူ။ ခမ်းထီရေꩻစနိစ်ဖုံႏ အဝ်ႏစွုမ်ႏဒါႏအကို အမေႏရိကန်ႏခမ်းခြွဉ်းဗူႏ၊ အာဖရိကတွိုက်ကို ကအိုပ်ချုတ်ဒါႏ ပါတီတဗာႏစနိစ် ခမ်းထီဖုံႏ တောမ်ႏ ကွန်မျူနိစ်ခမ်းထီဖုံႏ ကားကအဝ်ႏနဝ်ꩻ နမ်းတောမ်ႏနမ်း အဝ်ႏဟဲ့ꩻဖန်အဝ်ႏဒေါ့ꩻချာ ဒီမိုကရေသီ ခမ်းထီဖုံႏဒျာႏအကျောင်ꩻ နုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ ခရိစ်နေင်ႏ ၁၉၅၀ ဗာႏ ထွိုင်ႏမာꩻလွေꩻ ဒီမိုကရေသီခရာႏ ယူနက်စကို ပွယ်ꩻညီႏလာႏခံႏနဝ်ꩻ ထီႏမော့ꩻလွေꩻဗာႏ တသျင်ႏလျင်ꩻစဲင်ႏတဝ်းဒါႏ ထာꩻယူႏထာꩻထီႏယို လဏ္ခာႏနဝ်ꩻသွူ။ ညီႏလာႏခံႏကို ကကေႏညာႏဒါႏ ခမ်းထီရေꩻစနိစ် အဗွေတဗာႏ အဝ်ႏလိုမ်းကိုမ်ႏဒျာႏအကျောင်ꩻ ကထင်ႏလွဉ်ဒါႏ ခမ်းထီပေါင်ꩻ(၅၀)လွိုနဝ်ꩻ အဝ်ႏဒေါ့ꩻရောင်ဒျာႏ ဝွေꩻသီးခမ်းကိုဖုံႏနဝ်ꩻ ဒီမိုကရေသီ အိုပ်ချုတ်ရေꩻ အခွေါင်တဗာႏ အဝ်ႏဒျာႏအကျောင်ꩻ နုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ မဲဉ်ဒေါ့ꩻရောင်နုဲင်းမုဲင်ꩻဒေါ့ꩻ ဒီမိုကရေသီ ကရိုꩻဒါႏ အဗဲ့ꩻအရသာႏအထီအသွီႏနဝ်ꩻ အဝ်ႏခမ်းသားစူကိုကလင်ꩻလွဉ်ဒါႏအာႏဏာႏယို ဖေႏကထွာလင်ꩻဗာႏယင်းဒျာႏ ခမ်းသားသီထျꩻ ခမ်းသားသီးအတာႏနဝ်ꩻသွူ။
ဒီမိုကရေစီ အခေႏခံႏတန်ႏဖိုႏ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]နုဲင်းဒျာႏနီလိုꩻသီးဖုံႏနောဝ်ꩻ ဝင်ꩻရိုꩻဒီမိုကရေစီတဲ့ အလွိုးလွဉ်ꩻဒျာႏဝင်ꩻကွေႏကွေႏနောႏ။ဒီမိုကရေစီတန်ႏဖိုႏဖုံႏယို မဲန်လꩻသွူတဲ့ ကမဲန်လꩻနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ သေနာႏခါꩻဗာႏ ဒီမိုကရေစီအခေႏခံႏတန်ႏဖိုႏမꩻ ယိန်းဟဝ်ငါႏသွူ။
- (၁) မိဉ်ႏကျုံႏလွဉ်ပျဿနာႏခမ်းသားတွမ်ႏအစိုႏရအခါႏ တကေႏလယ်ႏတဝ်းပျဿနာႏမိဉ်ႏအဝ်ႏဒါႏနောဝ်ꩻ ထူႏတာႏဝွန်ႏဖြေႏသျင်ꩻနွောင်ꩻဗာႏသွူ။
- (၂) ခမ်းသားအလောင်းတဲ့သင်၊အတန်အကယ်ႏသားတဲ့သင် နီဖဲ့ꩻနီခဝ်နမ်းပဲင်ႏအာႏဏာႏအောဝ်ႏဗာႏစွုမ်ႏဖြာꩻသွူ။
- (၃) နမ်းတဖြာꩻစီႏယို မာꩻပဲင်ႏခွင်ꩻကထွာဒါႏ အခွင်ꩻအရေꩻဖုံႏယို အတန်အကယ်ႏဆꩻကီသား ဖေႏလင်ꩻဗာႏ၊သဖော်ꩻတူႏစွꩻခွင်ꩻဗာႏသွူ။
- (၄) လိုꩻမူႏတွမ်ႏလိုꩻခိုအခါႏတဲ့သင်၊ခမ်းသားတွမ်ႏအစိုႏရသားတဲ့သင် အွဉ်ႏတသွိုန်တွောင်းညီႏတရျားဗာႏဝင်ꩻသွူ။
ဒီမိုကရေစီအမျိုꩻမျိုꩻ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]ခမ်းတန်နုဲင်ႏငံႏအရန်းတန်သားသီး ကခွုမ်စံႏသွုံꩻလွေꩻ ဒီမိုကရေစီအနယ်ꩻနောဝ်ꩻ ကထီႏထွꩻဗာႏနောဝ်ꩻတဲ့ အောဝ်ႏနီမျိုꩻသွူ။ ရေႏတောက်ꩻနေးဒီမိုကရေစီတွမ်ႏ ဝဲက်ထွို့ꩻနေးဒီမိုကရေစီနုဲင်းနဝ်ꩻစားသွူ။ ရေႏတောက်နေးနဝ်ꩻတဲ့ ခမ်းသားမွိုးဖာသီးကလွိုက်ဒင်ႏခံႏဒါႏ အတန်အကယ်ႏဖုံႏသွူ။ ဥပမာႏတဲ့ အမေႏရိကန်ႏခမ်းတန်။
ဝဲက်ထွို့ꩻနေးနဝ်ꩻတဲ့ အောဝ်ႏအွိုးခမ်းသားမွိုးဖာသီးတရန်းတဲင် နမ်းခြောင်တင်ကလွိုက်ရွေꩻခံႏဗာႏ လိုꩻတန်ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏတဲ့ နုဲင်းမျန်ႏမာႏခမ်းယိုသွူ။
ဒီမိုကရေသီ အချက်(၉)ချက်
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]- Discipli- စီꩻကန်ꩻဥပဒေႏ`တဖွောင်ꩻရဲဉ်ႏ´အဝ်ႏဗာႏ။
- Equity- တရာꩻမျတမုꩻအဝ်ႏဗာႏ။
- Morality- ထိန်ꩻသိမ်ꩻဟဝ်ဗာႏ နမ်းကျင်ꩻသိက္ခာႏ။
- Organization- အစွိုꩻအဗူႏ ခွုမ်မာꩻ ဖြွမ်းညီႏပူꩻပေါင်ꩻဗာႏ။
- Citizen- (ခမ်းသား) ခမ်းတန်သား သꩻဓာတ်ယံအဝ်ႏဗာႏ။
- Religion- (ယွုမ်းအံႏကိုꩻကွဲႏ) ဘာႏသာႏရေꩻ မွိုးဖာ ဓလေ့ထွုံꩻစံႏယို ယွုမ်းအံႏ လွောက်ꩻနာႏဗာႏ။
- Ability- နီနမ်းစွန်ꩻထီသတ္တိ ယံကထင်လွဉ်နဝ်ꩻ မာꩻလွေꩻထွူတဲင် အဗွေတဗာႏ သွုံꩻချာဗာႏ။
- Chief- (အွဉ်ငါခေါင်းဆောင်) သောင်ႏသာမွန်ဗန် ထာꩻသညင်ꩻတန် သယ်ႏခံႏ ဝွေႏဖန်ႏထောင်ထွားဒါႏ ဂွုဏ်ႏအင်္ဂါႏအဝ်ႏထွူတဲင် အဗွေတဗာႏကျင်ꩻသွုံꩻဗာႏ။
- Youth- (လိုꩻယွဲး) ထာꩻယူႏထာꩻထီႏတသာ တောမ်ႏ ခွုမ်မာꩻဆောင်ႏရွက်မုꩻယို ယံကမွန်ဗန်သောင်ႏသာတသေႏနဝ်ꩻ အုံအဝ်ႏဗာႏ။
ဒီမိုကရေသီအခေႏခံႏမူ လစ်ꩻချက်
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]ခေတ်ဟန်ႏသနီꩻ နီလိုꩻသီး ကမောင်ꩻကော့ꩻရောင်ဒါႏတဲ့နောဝ်ꩻ၊ကခြီခြဝ်ရောင်ဒါႏဒီမိုကရေစီယံလꩻရေꩻ ထွာနီအရေꩻစစွဉ်ႏနောဝ်ꩻစားဖုံႏယို နီနမ်းတွမ်ႏနီနမ်းသေနာႏလွေꩻ ဒီမိုကရေစီတွော့ꩻ နီခြဝ်နဲ့ဝင်ꩻရိုꩻဒီမိုကရေစီတွော့ꩻ ဒီမိုကရေစီနုဲင်းလွဉ်ꩻဒျာႏဝင်ꩻနဲ့။အခေႏခံႏမူလစ်ꩻချက်နောဝ်ꩻ
- (၁) ခမ်းသားနောဝ်ꩻထွာဗာႏ ပဲင်ႏအာႏဏာႏသားအုပ်ချွုတ်ဗာႏသားသွူ။
- (၂) ခမ်းသားတွိုင်ꩻလို့လို့နောဝ်ꩻ နုဲင်ႏငံႏရေꩻအလꩻတဲင် တသွိုန်တွောင်းဗာႏလို့ဝင်ꩻသွူ။
- (၃)ခမ်းသားဖုံႏနောဝ်ꩻ ရဲးကမ်းနွောင်ꩻအစိုႏရသီးအာႏဏာႏဖုံႏတွမ်ႏခမ်းသားသီးထျꩻကထွတ်ꩻထေထန်ႏဒါႏဥပဒေႏမူအကိုနောဝ်ꩻ အစိုႏရသီးခွုမ်စံႏနွောင်ကွို့ꩻနဝ်ꩻအကိုသွူ။
- (၄) လိုꩻတဖြာꩻစီႏသီးယို သဲက်တဲင်ကလွူးလင်ꩻလွဉ်စနောဝ်ꩻအခေႏခံႏလိုꩻအခွင်ꩻအရေꩻဖုံႏယို မာꩻသေငါꩻမတ်ရိုႏသေႏအွဉ်ႏတန်ႏဖိုꩻဗာႏသွူ။