ဒီအဲဉ်အေ
ဒီအဲဉ်အေ (အိန်းကလေတ်: DNA) ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ထွာဒျာႏ (အိန်းကလေတ်: deoxyribonucleic acid(/diːˈɒksɪˌraɪboʊnjuːˌkliːɪk, -ˌkleɪ-/ (
listen);[၁] ငေါဝ်းသင်ႏ ဒီအောက်သီရုဲင်ဗိုနျူခလဲက်အဲစ်သေတ်) ငေါဝ်းအဒွေါင်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဒီအဲဉ်အေယို သတ္တဝါႏ၊ အမွူး၊ ဗဲက်တီးရီးယား အပါ ခွိုင်ႏကားကအောဝ်ႏ အသက်သားလို့လို့သီး ခွိုꩻဗီဇသင်္ကေတ (genetic code) ကပါသော့ꩻဒါႏ မော်လီစျူး နောဝ်ꩻသွူ။
ဗုဲင်းရပ်သ် သေ့ꩻဖုံႏယို သုံꩻတောမ်ႏဒီအဲဉ်အေတွော့ꩻ အွဉ်ႏရရောႏဂါႏ အွဉ်ႏကူꩻလွေꩻသတ္တဝါႏသီးထျꩻ အသက်ကအောဝ်ႏသား(သက်ရှိ)ထျꩻနောဝ်ꩻꩻသွူ။ ဒီအဲဉ်အေယို ထီႏမော့ꩻနွောင်ꩻ သက်သား ကလာပ်စည်း (သဲလ်) ကားကအောဝ်ႏတွိုင်ꩻထျꩻတဲင် အီႏထေဗာႏ ပရိုတိန်းနုဲင်းမုဲင်ꩻအတာႏ ဒီအဲဉ်အေထွဉ်ႏလွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ကလာပ်စည်း (သဲလ်) ပရိုတိန်းယို အွဉ်ႏထွော့လွေꩻ သဲလ်နောဝ်ꩻအတာႏ အစွန်ꩻအထီနောဝ်ꩻသွူ။ ခွိုꩻသွုပ်ဖုံႏယို ဆက်ခံႏထူႏလꩻလွဉ် မွိုးဖာ ဒီအဲဉ်အေ သွူ။ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ ပိုလီꩻ(ရင်သွေး)ဖုံႏယို အယာႏရောင်ႏ၊ ကလူꩻရောင်ႏ၊ မဲ့ဖြုံႏရောင်ႏ စတဲင်ရုပ်အင်္ဂါႏဖုံႏယို ဗွိုန်သေဉ်ႏနုဲင်း မွိုးဖာဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻတဖြာꩻ ဒီအဲဉ်အေယို လင်ꩻလွဉ် အမွိုး အဖာထျꩻ တထာႏဝစီႏနောဝ်ꩻသွူ။
ဒီအဲဉ်အေ ကအောဝ်ခြွဉ်းဗူႏပုံႏ[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ဒီအဲဉ်အေ ပုံႏ ရုပ်ပွိုင်နောဝ်ꩻ ဗွိုန်နုဲင်း တဖြွီꩻနီလီးအောဝ်ႏဗဲဉ်တဝေ့ꩻသေꩻခါꩻပုံႏ မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း တဒေါင်တကဲင်ႏပုံႏ(ကြောင်လိမ်လှေကားပုံ) နောဝ်ꩻသွူ။ ခွိုင်ႏကားတဒေါင်ထွော့ဖုံႏယို ထွာ နျူကလီရိုတုဲက် ရွေꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ နျူကလီရိုတုဲက်ဖုံႏယို ဒီအောက်သီရုဲင်ဗို့သ် (deoxyribose - ကာဗွန်အဲစ်တမ် ၅ ဗာႏကပါဒါႏ တသာႏသေ့ကျာꩻမော်လီစျူး)၊ ဖော့စဖိတ်စွိုꩻဗူႏ(ဖော့သဖော့ရပ်သ် + အောက်သီစေဉ်ပေါင်ꩻ) တောမ်ႏ နုဲက်ထရိုစေဉ်ဘေ့သ် ဖုံႏ စုဗူႏအောဝ်ႏခြွဉ်းသေꩻခါꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ဒီအဲဉ်အေကိုယို နုဲင်ထရိုစေဉ်ဘေ့သ် ၄ စွိုး အောဝ်ႏပါသော့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။
- အဲသ်ဒနေဉ်း (adenine) (A)/(a)
- တိုင်မေဉ်း (thymine) (T)/(t)
- သုဲင်တိုသေဉ်း (cytosine) (C)/(c)
- ဂွာနေဉ်း (guanine) (G)/(g)
ဒီအဲဉ်အေ တဒေါင်ထွော့ဖုံႏယို စုဗူႏသေꩻခါꩻတောမ်ႏ တဒေါင်ကာ(လှေကားထစ်)တဖဲ့ꩻစီႏကအောဝ်ႏဒါႏ ဘေ့သ်နီဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ A တောမ်ႏ T သွုပ်ဆွို့ထွူ C တောမ်ႏ G သွုပ်ဆွို့သွူ။ ဘေ့သ်ဖုံႏယို သုံꩻတောမ်ႏ ဟုဲက်ဒရိုစေဉ်ဘွဉ်း (ဟုဲက်ဒရိုစဲန်အဲစ်တမ်ခါႏ ထွို့ꩻငင်ႏအာႏ) တဲင်အောဝ်ႏသွုပ်ဆွို့ လို့ဝင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။
အဲစ်ဒနေဉ်း (A) တောမ်ႏ တုဲင်မေဉ်း (T) ဖုံႏ ကဆွို့သွုပ်နွောင်ꩻနောဝ်ꩻ ဝွေꩻသီးအခါႏ မာꩻထွာ ဟုဲင်ဒရိုစေဉ်ဘွဉ်း နီဗာႏတဲင် သုဲင်တိုသေဉ်း (C) တောမ်ႏ ဂွာနေဉ်း (G)သီးနောဝ်ꩻ ကွပ်မာꩻထွာ ဟုဲင်ဒရိုစေဉ်ဘွဉ်း သွံဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ A နောဝ်ꩻ တွယ်ꩻသွုပ်တောမ်ႏ T လွုမ်ꩻ၊ C နောဝ်ꩻ တွယ်ꩻသွုပ်တောမ်ႏ G လွုမ်ꩻ ရိုꩻစွဉ်ႏလဲ့ ဝွေꩻသီးအတွယ်ꩻအစုံႏဖုံႏယို အွဉ်ႏစဲဉ်ႏနုဲင်းမုဲင်ꩻမုဲင်ꩻတယောဝ်း ထွာနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ဒီအဲဉ်အေနောဝ်ꩻ အခေႏခံႏအွဉ်ႏလွေꩻ "ဘေ့သ်" အက္ခရာႏဖုံႏတဲင် တဲမ်းသေꩻခါꩻ "လိတ်ဖြုံႏ" ဖုံႏသွူ။ လိတ်ဖြုံႏစားနောဝ်ꩻကိုဖုံႏနောဝ်ꩻ ကလာပ်သီးဖုံႏ အီႏမာꩻဗာႏထာꩻမာꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻအတာႏ ငေါဝ်းထွဉ်ႏချက်(အမိန်ꩻ)ဖုံႏ အောဝ်ႏပါသော့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။
ကူꩻထူႏဒီအဲဉ်အေ[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ကူꩻထူႏဒီအဲဉ်အေယို ဟဲ့ꩻ DNA replication (ဒီအန်အေဆင့်ပွားခြင်း) နောဝ်ꩻသွူ။ မိဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏ အကျမ်ꩻသဖော်ꩻအနေႏ ဟုဲက်ဒရိုစေဉ်ဖြွီꩻရဲဉ်ႏ(bond စည်း)ဖုံႏ ကသွုပ်ဆွို့ခါꩻဒါႏ ဘေ့သ်ဖုံႏနောဝ်ꩻ ပြုဲင်လီထိုꩻတွော့ꩻ မော်လီစျူး ပꩻထိုꩻနီခေါဝ်နောဝ်ꩻသွူ။ ပꩻထွူ ထွာအီ တဖြွီꩻပေႏပေႏ နီတျꩻတဲင် ၊ တဖြွီꩻပေႏဖုံႏနောဝ်ꩻ ဝွေꩻသီးဘေ့သ်ဖုံႏအလꩻ (A တောမ်ႏ T ၊ C တောမ်ႏ G)ဖုံႏ တွယ်ꩻဖက်ထွူတဲင် စုခြွဉ်းဗူႏဖေႏချာ ကထိုꩻမားထိုꩻဒါႏအခေါဝ် နောဝ်ꩻသွူ။
ပထမအရန်းနောဝ်ꩻ (DNA helicase ဒီအဲဉ်အေ ဟယ်လီကေ့သ်) ကရိုꩻဒါႏ အဲဉ်းသုဲင်ဖုံႏ ယားကုဲင်ထိုꩻ ဟုဲက်ဒရိုစေဉ်ဖြွီꩻရဲဉ်ႏ(bond စည်း) ဖုံႏတဲင် ဒီအဲဉ်အေယို ပꩻထွူ ထွာထိုꩻတဖြွီꩻလီးပေႏ နီလီးနောဝ်ꩻသွူ။ ဒီအဲဉ်အေ ကထွာထိုꩻ အခေါဝ်လီ ပငါပရာꩻ(သီးခြားအပိုင်းအစ) နီလီး ယိုထွိုင်ႏထွူ (DNA polymerase ဒီအဲဉ်အေ ပေါ်လီမာရေ့သ်) ကရိုꩻဒါႏ မော်လီစျူး အလင်ဖုံႏနောဝ်ꩻ ကခေါဝ်းကလွောက်ဖက်ဒါႏ ဒီအဲဉ်အေ အခေါဝ်ဖုံႏတာႏ နေးတောမ်ႏ တဖြွီꩻတသာတွော့ꩻ စုဗူႏဖေႏလွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ဒီအဲဉ်အေ ကပွာꩻအပုံႏဗွိုန်အလီꩻ(မိတ္တူ) မော်လီစျူး ကားကအောဝ်ႏယို အွိုးတဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻ ကအောဝ်ႏထွူလဲဉ်း (မူလ)မော်လီစျူးတဲင် ထဲင်းအွိုးတဖဲ့နောဝ်ꩻထွာ ဘေ့သ် တသာဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
မျူတေးဆဉ်း[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ဒီအဲဉ်အေ ကထူႏကူꩻ(ကပွာꩻသွုပ်)ယိုနောဝ်ꩻ အမာႏယင်ဟန်ႏ အောဝ်ႏဒါႏတဲင် ကထွာစားယိုနောဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ မျူတေးဆဉ်း (mutation)နောဝ်ꩻသွူ။ မျူတေးဆဉ်း အောဝ်ႏသွံမျိုꩻ သွံစားသွူ။
- (Deletion) ဒလိဆဉ်း (ယားကုဲင်) ။ ဘေ့သ်တဗာႏ မိဉ်ႏမွေးတောဝ်း ဘေ့သ်ဖုံႏမိဉ်ႏအောဝ်ႏကုဲင်ထိုꩻ (ဥပမာႏ အောဝ်ႏလိုႏထွာ CAT လဲ့ ထွာတေားဒျာႏ CT ) ။
- (Insertion) အေဉ်သပ်ဆဉ်း (တိုꩻလွဉ်)။ ဘေ့သ်တဗာႏ မိဉ်ႏမွေးတောဝ်း ဘေ့ꩻဖုံႏတိုꩻလွဉ် (ဥပမာႏ အောဝ်ႏလိုႏထွာဒျာႏ CAT လဲ့ ထွာလွဉ်တော CAAT)
- (Point Mutations) ပွိုင့်မျူတေးဆဉ်း (အမုဲင်ပြောင်ထိုꩻဖုံႏ) ။ သေ့ာꩻပါသေꩻခါꩻ တဆဲင်ႏတောဝ်း ဘေ့သ်(အမာႏ)တဗာႏ (ဥပမာႏ အောဝ်ႏလိုႏထွာ CAT လဲ့ ထွာတော CGTဖုံႏ)
မျူတေးဆေဉ်း ယို ယင်လဲင်ႏလဲင်ႏနောဝ်ꩻ မာꩻထွာအီနွောင်ꩻ သတ္တဝါႏသီႏ သက်အန္တရာယ်ႏသွူ။ ပွိုးနုဲင်းမုဲင်ꩻနဲတဲင် ခွိုꩻနွယ်ႏဗီဇ သင်္ကေတ သွံဖြုံႏတတွဲꩻယို အမီနိုအဲစ်သေတ် ၂၀ နီဆီ အကို ထွာအနမ်းတင်(ကိုယ်စားပြု) တမျိုꩻလွုမ်ꩻသွူ။ ကခြွဉ်းဗူႏဒါႏပရိုတိန်းယို ခွိုꩻနွယ်ႏဗီဇသင်္ကေတ အခြပ်အရဲဉ်ႏအလꩻ ထူႏအွဉ်ႏစဲဉ် အမီနိုအဲစ်သတ်ဖုံႏ နောဝ်ꩻသွူ။
ဒီအဲဉ်အေ တသာ (ကအောဝ်ႏထွာမျူတေးဆဉ်း) ကခြွဉ်းဗူႏဒါႏ ပရိုတိန်းဖုံႏယို မိဉ်ႏတမာꩻနွောင်ꩻတောဝ်း ကအောဝ်ႏလိုႏမာꩻထွိုက်မာꩻသင်ꩻဒါႏထာꩻမာꩻနောဝ်ꩻ ထွာနွောင်ꩻအန္တရာယ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ ပရိုတိန်းတသာဖုံႏယို သက်ကအောဝ်ႏသတ္တဝါႏသီးအတာႏ မိဉ်ႏမာꩻဖေႏနွောင်ꩻ အနယ်ꩻယိင်းယံထဲင်းနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏမျူတေးဆေဉ်း(mutation) တွော့ꩻ (evolution) ကရိုꩻဒါႏ ပြောင်ꩻတရန်းထွူတရန်း(ဆင်ꩻကဲပြောင်းလဲမှု)အတာႏ အွဉ်ႏဒါဖေႏနွောင်ꩻ (ယီးနယ်)ဒါႏတဖူꩻစဲဉ်ႏ နောဝ်ꩻသွူ။
ခြွဉ်းဗူႏပရိုတိန်း[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ကအွဉ်ႏထွော့ခါꩻနေးစား(အထူးသတ်မှတ်ထားသည့်) ပရိုတိန်းယို ထေဗာႏနုဲင်းမုဲင်ꩻကရိုꩻနောဝ်ꩻ ဒီအဲဉ်အေ ထွဉ်ႏလွေꩻ ကလာပ်စည်း(သဲလ်)သွူ။ သက်ကအောဝ်ႏသတ္တဝါႏသီး ကလာပ်စည်း(သဲလ်)ဖုံႏ ထာꩻမာꩻ ခွိုင်ႏကအောဝ်ႏယို ပရိုတိန်းဖုံႏ မာꩻဖေႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိန်းဖုံႏနောဝ်ꩻ အမီနိုအဲစ်သေတ် ကရိုꩻဒါႏ မော်လီစျူးပေႏဖွန်ႏနိဉ်ႏဖုံႏ ခြွဉ်းဗူႏခါꩻနောဝ်ꩻသွူ။
ပရိုတိန်းတမျိုꩻအတာႏ ကအွဉ်ႏထွော့ခါꩻ ကအောဝ်ႏလိုႏမာꩻထာꩻမာꩻ ဖေႏကမာꩻနွောင်ꩻယို ဥပမာႏ သွိုန်ႏသဲလ် စဲစ်ထန်ႏ သွိုန်ႏသယ်ꩻခေႏထီ(အသည်း၏ကလာပ်စည်းမှ အသည်း၏ သည်းခြေစစ်ထုတ်ခြင်း)၊ မာꩻစွိုန်း မာꩻလီအစွူႏ (အဆိပ်အတောက်များအား ခြေဖျက်ခြင်း) စတဲင်ထာꩻမာꩻဖုံႏယို ဖေႏကမာꩻနွောင်ꩻတာႏ အလွိုအယွမ်ꩻအောဝ်ႏတောဝ်း ခွိုင်ႏကလိုႏအတွိုင်ꩻ ကမဲဉ်ႏဗဲက်ဒါႏ (မှန်ကန်တိကျသည့်)အမီနိုအဲစ်သေတ်ဖုံႏယို အောဝ်ႏလိုႏ စီႏရဲဉ်ႏခြွဉ်းဗူႏမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ သေꩻခါꩻဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ထွတ်ꩻထေပရိုတိန်းတမျိုꩻအတာႏ ယီးထွဉ်ႏချက်ကပါဒါႏ ဒီအဲဉ်အေ အကွို့ꩻအခေါဝ်ယို ဟဲ့ꩻ မျိုꩻစဲဉ်ႏဗီဇ (gene , မျိုးရိုးဗီဇ) နောဝ်ꩻသွူ။
ပရိုတိန်းဖုံႏယို ထွတ်ꩻထေအီတောမ်ႏ သဲလ်အကိုကအောဝ်ႏဒါႏ ရုဲင်ဗိုသုမ်း (ribosome) ကရိုꩻဒါႏ စက်(ယန္တယား)နောဝ်ꩻသွူ။ ဘေ့သ်သွံဗာႏ ကပါဒါႏ "လိတ်ဖြုံႏ" ဖုံႏနောဝ်ꩻ သော့ꩻဗွေဗာႏ အမီနိုအဲစ်သေတ်အစားမုဲင်ꩻ ကရိုꩻယို ထွဉ်ႏလွေꩻ ရုဲင်ဗိုသုမ်းသွူ။ ရုဲင်ဗိုသုမ်းဖုံႏယို ထီႏမော့ꩻနွောင်ꩻ သဲလ်အဓိကနမ်းတင်လောင်းလဲ့ ဒီအဲဉ်အေဖုံႏနောဝ်ꩻတဲ ထီႏနွောင်ꩻဒျာႏ သဲလ်ကိုကအောဝ်ႏဒါႏနျူကလိယအကိုနောဝ်ꩻသွူ။ ကိုဒွန် (codon)ကရိုꩻဒါႏ ဘေ့သ်သွံဗာႏစီႏ ကပါဒါႏ မျိုꩻဗီဇသင်္ကေတဖုံႏယို ထွာစွဉ်ႏ ဒီအဲဉ်အေ တကွို့ꩻတခေါဝ်လဲ့ ဒီအဲဉ်အေနောဝ်ꩻ မုဲင်ꩻခါခါတယောဝ်း အောဝ်ႏနျူကလိကို တထန်ႏထိုတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်နုဲင်းနောဝ်ꩻတဲင် သဲလ်(ကလာပ်စည်း)ယို ထေထန်ႏ အရွယ်ႏယိင်းပေႏထဲင်း ဒီအဲဉ်အေပုံႏဗွိုန်(မိတ္တူ)တဖြွီꩻပေႏတသာတွော့ꩻ ကာႏဖျတ်လွေꩻ နျူကလိယပ်ပီဗွိုလောင်း ကအောဝ်ႏဒါႏ အအိုပေႏဖုံႏထွူ နွို့လွေꩻ သဲလ်နမ်းကို အခင်ႏလမ်းကထွတ်ꩻထေပရိုတိန်းနောဝ်ꩻသွူ။
အဖြွီꩻပေႏနောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ ဒီအဲဉ်အေပါတကွို့ꩻလွုမ်ꩻတဲင် ဟဲ့ꩻ အဲမ်အာအဲဉ်အေ (mRNA) နောဝ်ꩻသွူ။ ရုဲင်ဗိုသုမ်းနောဝ်ꩻ ဟော်ꩻထွား အမ်အာအဲဉ်အေတဖြွီꩻလောင်း ကားကအောဝ်ႏအချက်အခြဲမ်(အချက်အလက်)ဖုံႏတဲင် ခြွဉ်းဗူႏပရိုတိန်း နောဝ်ꩻသွူ။ တီအာရ်အဲဉ်အေ (tRNA) ကရိုꩻဒါႏ အာအဲဉ်အေအလင်နောဝ်ꩻ ကိုဒွန်တဗာႏစီႏအတာႏ ဖေႏကတွယ်ꩻဖက်ဖေႏနွောင်ꩻ အမီနိုအဲစ်သေတ်ဖုံႏဖေႏကမဲဉ်ႏအတာႏ စွဲကမ်းကိုဖေႏနောဝ်ꩻသွူ။
သုံꩻအီ အနယ်ꩻပညာႏဖုံႏကို[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ဖျင်ပြောင်ꩻစွိုးရဲဉ်ႏဗီဇ နယ်ꩻပညာႏ (Genetic engineer , ဂျနက်တစ် အင်ဂျင်နီယာ)[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ခေတ်ယိုခါနောဝ်ꩻတဲ စဲစ်ဖေႏကစင်ထွူ ဖေႏကထေထန်ႏနွောင်ꩻ (သန်ꩻစင်ထုတ်ယူရန်) သက်အောဝ်ႏသတ္တဝါသီး ဒီအဲဉ်အေဖုံႏအနယ်ꩻပညာႏယို သိပ္ပံပညာႏသျှင်ႏသီး ဖော်ႏထန်ႏထွူလဲဉ်းနောဝ်ꩻသွူ။ မော်ဒန်(ခေတ်တသာ)ဇီဝဗေဒ တောမ်ႏ ဇီဝဓါတုဗေဒ ရပ်နယ်ႏပယ်ႏဖုံႏကိုနောဝ်ꩻ သုံꩻအီအနယ်ꩻနုဲင်းယိုဖုံႏတဲင် ပေါင်ꩻစပ်ဖျင်ချာ ဒီအဲဉ်အေဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပလတ်စမေတ် မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း ဗုဲင်ရာဗဲက်တာ (viral vecror(ဥပမာႏ E. coli) ဖုံႏယို သုံႏလွေꩻ ခြိတောထိုꩻအီ (သယ်ဆောင်သည့်)ကိရိယာႏအနေႏတဲင် ကပေါင်ꩻခြွဉ်းချာထိုꩻလဲဉ်းဒါႏ ဒီအဲဉ်အေစဲဉ်ႏရွေꩻ(recombinant DNA)ဖုံႏယို နွန်ႏသော့ꩻလွေꩻ သက်အောဝ်ႏအော်ဂယ်နဉ်သိမ် အကိုနောဝ်ꩻသွူ။
ဗီဇကပြောင်ꩻလုဲင်ႏထိုꩻဒါႏ သက်အောဝ်ႏသားနုဲင်းယိုဖုံႏနောဝ်ꩻ ထေထန်ႏဖေႏနွောင်ꩻ တသီႏသုတေသနထာꩻမာꩻဖုံႏအကို ကသုံꩻအီဒါႏပရိုတိန်းဖုံႏ နောဝ်ꩻသွူ။ စနဲစ်တေတ် အေဉ်စေဉ်နီယာ (genetic engineer)ပညာႏယို အောဝ်ႏသုံႏအီလဲဉ်း အီႏဆိုꩻရုဲင် အမွူးမျိုꩻတာႏအစွိုးအခြွီ(မျိုးစေ့) ထန်ႏနှုန်ꩻဟောဝ်၊ ခံႏနွောင်ꩻ သေ့ꩻယားကုဲင်တမ်ႏ၊ ခံႏနွောင်ꩻ ရာႏသီႏဥတုတမ်ႏ စတဲင် အမွူးမျိုꩻ တောမ်ႏ အစွိုး(အခြွီ)ဖုံႏ ဖေႏကယံအတာႏ အောဝ်ႏသုံꩻအီလဲဉ်းနောဝ်ꩻသွူ။
အမုꩻဖုံႏတာႏတသီႏပညာႏ[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
အမုꩻဖုံႏတာႏတသီႏပညာႏ(မှုခင်းဆေးပညာ)နောဝ်ꩻ အမှုကထွာဒါႏအရပ်ကို ကထိုမ်ႏမော့ꩻဒါႏ သွီႏ၊ ယာႏအပီ၊ ယုဲင့်ထီ မိဉ်ႏမွေးတောဝ် ကလူႏဖုံႏကိုကအောဝ်ႏ ဒီအဲဉ်အေဖုံႏယို သုံꩻဓါတ်ခွဲꩻအီတွော့ꩻ အဖြာꩻကလွိုကာႏ ကမာꩻအမှုသား၊ အဖြာꩻကခံႏဗာႏသား သီးယို ခွိုင်ႏကလꩻ ဒီအဲဉ်အေအလꩻ ကဲက်နဲ့ကဲက်တောဝ်းနဲ့ ဗွိုန်နဲ့ဗွိုန်တောဝ်းနဲ့ယိုနောဝ်ꩻ စမ်ꩻထွားစဲစ်ဆေꩻလွေꩻတဲင် ဖော်ႏထန်ႏအီအမှုဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏ အမှုမာꩻသီလိုꩻ မိဉ်ႏထွာလွဉ်နောဝ်ꩻ သုံꩻအနယ်ꩻယိုတွော့ꩻ တရာꩻခံႏ ကောမာꩻသီသားနောဝ်ꩻပါမုဲင်ꩻ၊ ကောသီသားနောဝ်ꩻပါမုဲင်ꩻ စတဲင်ဖုံႏယို အွဉ်ႏယီး (ထောက်ပြ)နယ်နွောင်ꩻသွူ။ လိုꩻကသီအာလွဉ်ꩻထာꩻ ဗွိုန်နုဲင်း သူနာမီ (Tsunami) စတဲင် သဘာဝဖေꩻအန္တရာယ်ႏဖုံႏအကို ကသီထိုꩻသားရုပ်ကလာပ်ဖုံႏယို မိဉ်ႏသေနွောင်ꩻတောဝ်းပါꩻယိုပါမုဲင်ꩻနောဝ်ꩻ သုံꩻတောမ်ႏဒီအဲဉ်အေတွော့ꩻ ခွဲꩻဖြယ်နယ်ꩻယို သေအီနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။။