ပညာႏအတာႏ

Lecture at the Faculty of Biomedical Engineering, Czech Technical University, in Prague, Czech Republic

Early childhood education through USAID in Ziway, Ethiopia

ပညာႏတာႏ (အဲင်းကလေတ်: Education) ယို ထွာ ထာꩻမာꩻခြောင်ꩻ မာꩻဖုဲင်ႏဖေႏ သွောန်ထူႏထာꩻ၊ တောဝ်းလဲ့ ထူႏယောင်းထာꩻသေ၊ ထာꩻမော၊ ထာꩻငိုꩻ၊ နမ်းကျင်ꩻစာရိတ္တ၊ ထာꩻယုမ်း၊ ထာꩻကျင်ꩻ၊ ယင်း နမ်းခရာႏ တန်ပြှူႏတာႏဖုံႏ။ ပညာႏခရာႏ ထာꩻနယ်ꩻကိုဖုံႏယို သွောန်နယ်ဖေႏနေး၊ ဟဲ့ꩻမာꩻ ထွောန်ႏမာꩻလွူꩻနေး၊ ဟောꩻခြုဲင်းဖေႏနေး၊ အုံကွံဒေါ့ꩻရီနေး၊ ယင်း ထုမ်ႏထွားလောစွောန်ႏစွောန်ႏနေးဖုံႏ အောဝ်ႏပါ။ ပညာႏတာႏယို တဆင်ႏဆင်ႏ လဲန်းအုံလွေꩻ ပညာႏဗွေႏသားဖုံႏ ထာꩻအွောန်ကို၊ ကွဲးတွော့ꩻ ကေားသွောန်ထူႏသားဖုံႏယို နမ်းတုမ်ႏနမ်းဒျာႏ သွောန်ထူႏချာတဲ့ အောဝ်ႏလꩻနေနေ။ ပညာႏတာႏယို လဲန်းနွောင်ꩻ ပညာႏသွောန်ထူႏနေးကျောင်ꩻကို တောဝ်းလဲ့ နမ်းတွမ်ႏနမ်းဒျာႏ သွောန်ထူႏချာပညာႏ ထာꩻဒါသေꩻခါꩻဖုံႏကို။ ယင်း ထာꩻပှိုင်တဗာႏ ကဗဉ်ႏ တဖြာꩻဖြာꩻထာꩻယူႏ၊ ကအွို့ꩻထာꩻ၊ တောဝ်းလဲ့ ထာꩻမာꩻခြောင်ꩻဖုံႏလောင်းအကို ကမော့ꩻခွဲးဗာႏဖို တဗာႏဗာႏယို မဉ်ႏယူႏခွေါန်ꩻ ပညာခရာႏဒျာႏတဲ့ ယူႏအီအောဝ်ႏလꩻ။ ကသွောန်ဖေႏဒါႏ ထာꩻနယ်ꩻနောဝ်ꩻ ထွာ ထာꩻသွောန်ဖေႏနယ်ꩻသွူ။

ပညာႏရေꩻ-ကရိုꩻနဝ်ꩻ လောကီꩻပညာႏရေꩻ၊ လောကုတ္တရာႏပညာႏရေꩻ အဝ်ႏနီမျိုꩻ၊ လောကီꩻပညာႏရေꩻ-ကရိုꩻနဝ်ꩻ ကထင်ႏသွဉ်အတန်ꩻကျောင်ꩻ (အိမ်ကျောင်းဖုံႏ)၊ အတွက်ချက် စက်အင်ဂျင်နီယာ ထွာဆရာႏဝွန်ႏ စတဲင်စားနဝ်ꩻဖုံႏသွူ။ လောကုတ္တရာႏပညာႏ-ကရိုꩻနဝ်ꩻ ကအုံဗွေႏဗွန်ကျောင်ꩻ၊ ကလွေꩻအုံလိတ်သွဉ်တွိုက်၊ ကကျိုꩻစာꩻဒျာႏ နီဗွေႏဘုရာꩻ ပိဋကတ် ပရိယတ်ပညာႏဖုံႏ၊ ယိုန၀်ꩻ ဘုရာꩻ၊ ယိုန၀်ꩻ တရာꩻ၊ ယိုန၀်ꩻ သံႏဃာႏ၊ ယိုန၀်ꩻ ဆရာႏ၊ ယိုန၀်ꩻ မွိုးဖါ၊ ဂုဏ်ႏကေꩻဇူꩻအနန္တ ကသေနာႏလွနုဲင်းန၀်ꩻတဲ့န၀်ꩻ၊ ယိုန၀်ꩻ ကုသိုလ်ႏ မာꩻချမ်ꩻသာႏဒါႏလိုꩻ၊ ယိုန၀်ꩻ အကုသိုလ်ႏ မာꩻဒုက္ခဒါႏလိုꩻ ကသေနာႏနွောင်ꩻနုဲင်းန၀်ꩻတဲ့န၀်ꩻ၊ ရုပ်နာမ်ႏဓမ္မသင်ႏခါႏရတရာꩻ ကထီႏကသေငါꩻ အနိစ္စ၊ ဒုက္ခ အနတ္တ ဝိပဿနာႏဉာဏ်ႏ-စတဲင် နုဲင်းန၀်ꩻဖုံႏတဲ့န၀်ꩻ န၀်ꩻဖုံႏန၀်ꩻ လောကုတ္တရာႏပညာႏသွူ။

Student participants in the FIRST Robotics Competition, Washington, D.C.

ကမ္ဘာႏလောင်း ခေတ်ထီထွတ်ꩻဟန်ႏသနီꩻယို ပညာႏရေꩻနောဝ်ꩻ အရေꩻတန်ငါႏသွူ၊ လိုꩻမျိုꩻတွမ်ႏခမ်းထီအတာႏ အရေꩻကတန်ငါႏ မဏ္ဍိုင်ထွန်ႏလစ်ꩻမျိုꩻအကိုနောဝ်ꩻ ပညာႏရေꩻယို အဓိကအောဝ်ႏပါသော့ꩻတမျိုꩻနေနေသွူ။ မဉ်ႏထွားနုဲင်းဒျာႏ ခေတ်အလွောက်ꩻနောဝ်ꩻ အပြောင်ꩻအလုဲင်ႏခရာႏကိစ္စယို မွိုင်ငါႏ၊ အာငါႏ၊ ခြေင်းခြူလွဉ်ꩻနောဝ်ꩻ အီႏခွိုတ်ꩻတွမ်ႏရိုꩻပုဲင်ႏ ထွားလွဉ်ꩻငါႏ အမော့အဆွုမ်ႏငါတဲ့ တထီႏထွꩻတောဝ်းသွူ။ ခေတ်ထီထွတ်ꩻကမွိုင်ငါႏလဲ့ ပညာႏရေꩻအနယ်ꩻတသာနောဝ်ꩻ ခမ်းလင်ခမ်းတန်သားသီးတဲ့ အောဝ်ႏယုဲင်ခြူလွဉ်ꩻထွꩻထွꩻရောင်ဒျာႏသွူ။

ပညာႏကသှောန်ထူႏနေး ကျောင်ꩻကိုယို ဖခါꩻနေးအရန်းနုဲင်း အုံကမ်မူလရန်း တောဝ်းလဲ့ လိုꩻပေႏဆားရန်း၊ မူလရန်းကျောင်ꩻ၊ ဒုတိယရန်းကျောင်ꩻ မဉ်ႏထွာမန်းခမ်းဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻ အထဝရန်း တုမ်ႏ အထိုရန်းကျောင်ꩻ၊ အောဝ်ႏနောဝ်ꩻထှူ ကေားလေက်စျ်၊ တက္ကသိုႏလ် တောဝ်းလဲ့ သှောန်မာꩻထာꩻမာꩻအခိန်ႏဖုံႏ။ ရပ်ရာႏဒေသကဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ ထွာ မဉ်ႏသှောန်ထူႏတောဝ်းပညာႏ ဗꩻတှိုႏသက်လꩻတထှောင်းထှောင်း လꩻတောဝ်း။ အောဝ်ႏရုဲင်ꩻဝင်ꩻထာꩻ မာꩻတသာဖျင် ပညာႏအတာႏ ပီနုဲင်း မာꩻယမ်ခြာထာꩻသွီႏယာႏ ကွာလတီ တုမ်ႏ မာꩻလꩻနှောင်ꩻအီ ထာꩻကအောဝ်ႏသှိုပ်ခါꩻဒါႏ လိတ်သှောန်သားဖဝဖုံႏ၊ ယင်း မာꩻလုဲင်းညာꩻယော့ဒါႏအီ ထာꩻကဖေႏအကျိုꩻ ဖျိုးစေပျဿနာႏ ခေတ်စိုးယို ခေတ်စိုးငါ အနာဂတ်တာႏ မွေးတောဝ်းလဲ့ အထျꩻအှောန်ႏခါꩻ ပညာႏထာꩻမာꩻနယ်ꩻ ယုတ္တိအောဝ်ႏ အခြောင်ꩻအဲန်ကိုသားဖုံႏတဲ့အောဝ်ႏဒျာႏ။
ကေားရဲပ်အှောန်သား ပဉ်စှိုꩻစှိုꩻဖုံႏရာ တုမ်ႏယင်း ကုလသမဂ္ဂစှိုꩻဖုံႏ အောဝ်ႏစူꩻသꩻဖေႏခါထှူလဲန်း ယမ်ထူႏသှောန်ဗာႏဝင်ꩻ ပညာႏတာႏ။ ကမ္ဘာႏဟမ်ႏတဖြုံႏလို့ စစရီးရီး အောဝ်ႏထော့လွေꩻ ယမ်လꩻထာꩻအုံတဉ်ႏကြှော့ညဆွာꩻ၊ ပင်ႏသှောင်းစုမ်ႏဖြာꩻ ပညာႏသွီႏယာႏ ကွာလတီထာꩻတှိုႏ ၄ ဗာႏ တန်ပြူႏတာႏဩ။

မွိုးစိုးစခါ ဖါစိုးမော့ꩻလဲင်ႏန၀်ꩻ ကျောင်ꩻအဲဉ်ထ၀်းစွုမ်ႏထွောင်း၊ အိမ်ကျောင်းအဲဉ်ထ၀်းစွုမ်ႏဒုံတဲင် တကာႏလုံန၀်ꩻ အုံဗာႏဗွေႏဗွန်ကျောင်ꩻလဲ့ တကာႏမဖုံႏန၀်ꩻ အုံဗာႏတ၀်းကျောင်ꩻ၊ ဒါႏတ၀်းလိတ်၊ ခံႏထူႏသီႏလတဲ့ တဲႏစွဉ်ႏဩကာသန၀်ꩻကာႏ ရွစ်ဒါႏတ၀်း၊ ဖြာႏထံပဉ်စွုပ်စွုပ်၊ သဲင်ꩻထွာသွူလိုꩻတဲ့ ကွပ်တဒါႏတ၀်းလိတ်တဲင် နုဲင်းငါခံႏထူႏသီႏလပေႏငါတဲ့ ဒါႏတ၀်း၊ ဖြာႏထံ၊ သီထံစွဉ်ႏဒျာႏ ပဉ်စွုပ်စွုပ်နုဲင်းန၀်ꩻန၀်ꩻ မွိုးစိုးသူꩻသွုမ်ꩻအာ၊ ဖါစိုးသူꩻ သွုမ်ꩻမွေးစွဉ်ႏထာꩻ ။ ဗွေႏသံႏဃာႏတွမ်ႏ တကာႏမူႏခိုသီးဖုံႏဟွေး - ခေတ်ယိုခါန၀်ꩻ ပညာႏခေတ်တဲင် ကျောင်ꩻအ၀်ႏရင်းစွုမ်ႏထွောင်း၊ (အိမ်ကျောင်း)အ၀်ႏရင်းစွုမ်ႏဒုံ၊ အုံဗာႏကျောင်ꩻခိုမူႏ၊ သွဉ်ထူႏပညာႏ ဒါႏလိတ်သား မနဲအာလွဉ်၊ သွဉ်ပညာႏသား မနဲပေါႏထန်ႏ၊ ကွဲႏတွော့ꩻ နေးဉာဏ်ႏလွူးအီနမ်း၊ အိုပ်ခမ်းစိုꩻထီ နဲင်ႏငန်ႏဆကီ ပအိုဝ်ႏကရိုꩻန၀်ꩻ အ၀်ႏလိုႏနေက၊ ကမ္ဘာႏဆကီ ပအို၀်ႏကရိုꩻန၀်ꩻ အ၀်ႏလိုႏအာတန်နေက၊ ကွပ်ပွိုးန၀်ꩻမꩻ " ဒါႏတ၀်းလိတ်သား-ယံထိုꩻမား" အ၀်ႏလိုႏကျိုꩻစာꩻထဲင်းကနုဲင်းန၀်ꩻ၊ ဖေႏနေးကထွာနွောင်ꩻနုဲင်းန၀်ꩻန၀်ꩻ နီတကာႏမူႏသီးပို၊ တကာႏခိုသီးလီꩻဖုံႏန၀်ꩻ အခေႏအနေႏ ပငါပရာꩻ၊ ရော့ꩻအွဉ်ႏလအိမ်ကျောင်းတဲ့ အွဉ်လွသွော့၊ ရော့ꩻအွဉ်ႏဗွေႏဗွန်ကျောင်ꩻတဲ့ အွဉ်ႏလွသွော့၊ ပေါႏအံႏမတ၀်းထာꩻငါ ပိုလီꩻန၀်ꩻ အွဉ်ႏအုံလွသွော့ကျောင်ꩻ၊ ဗွေႏဗွန်ဗွေႏစင်ꩻသီးဖုံႏတဲ့ နေးတွမ်ႏမေတ္တာႏ ကရုဏာႏတရာꩻ အွဉ်ႏသꩻဆွာꩻဆွာꩻ၊ အွဉ်ႏသꩻခိꩻခိꩻ ကျိုꩻစာꩻသွဉ်ဖေႏလွသွော့ဩ။ ကော်ပီႏသျင်ႏပေႏ ယကျောင်ꩻကျောင်ꩻန၀်ꩻ လွေꩻဒျာႏအတန်ꩻကျောင်ꩻ၊ လွေꩻအတန်ꩻကျောင်ꩻတဲ့န၀်ꩻ၊ သွဉ်ဒျာႏဗွေႏဗွန်ကျောင်ꩻတဲ့န၀်ꩻ ဟော်ꩻလိတ်လျင်ႏကေႏ သျင်ႏပေႏဖုံႏန၀်ꩻ သွဉ်ဖေႏသွော့ပရိတ်၊ သျင်ႏကျင်ꩻ၊ ပေါႏလို့သွူ ပရိတ်သျင်ႏကျင်ꩻတဲ့ ပသာလွေꩻသွော့ လိတ်သွဉ်တွိုက်၊ သꩻဟ၀် ဉာဏ်ႏဟ၀် အပုံႏမွေး အမျာꩻကရအာႏကွိုꩻဗာႏ အပါꩻန၀်ꩻန၀်ꩻ အတကာႏမွိုးဖါ ထောက်မဉ်ႏတနွောင်ꩻတ၀်းတဲ့ သꩻရက်ခွိုꩻ၊ သꩻရက်သာႏသနာႏ ကအ၀်ႏဒါႏ တကာႏလိုꩻခြွေဖုံႏန၀်ꩻ ခံႏပစ္စေꩻတကာႏ ဖေႏအာႏထောက်လွသွော့၊ မွေးတ၀်းတဲ့ လိုꩻအမျာꩻတဒုံလိုမ်း ထောက်လွ သွော့၊ မဉ်ႏမာꩻနုဲင်းန၀်ꩻမꩻ နီတကာႏသီးကျောင်ꩻကို ဗွေႏစင်ꩻအ၀်ႏပြုံႏပြင်ႏ ဗွေႏသျင်ႏအ၀်ႏဗွေအွန် ဗွေႏဗွန် အ၀်ႏတသေႏနားန၀်ꩻသွူ။

အတန်ꩻကျောင်ꩻသားန၀်ꩻတဲ့ ရော့ꩻရာꩻအရပ် အပ်ငါငါ၊ ပသာတေားတေားသွော့၊ အခေႏအနေႏ အဆင်ႏတပြေႏတ၀်းတဲင် တအုံဗာႏတ၀်းကျောင်ꩻ၊ ကထန်ႏတခြိုဗာႏကျောင်ꩻ ၀ွေꩻသီးဖုံႏန၀်ꩻအတွက်တာႏတဲ့ ဗွေႏဗွန်ဗွေႏစင်ꩻ ရပ်မွိုးရပ်ဖါ ကထွာ ကျောင်ꩻကောႏမတီႏသား ထွားစီႏစဲဉ်ႏဖေႏသွော့၊ သွဉ်လိတ်ခိန်ႏတခိန်ႏ၊ အခိန်ႏမဲဉ်ႏမဲဉ်ႏ မဉ်ႏအ၀်ႏလွေꩻသွဉ်ဗာႏန၀်ꩻ ဒါႏနုဲင်းနုဲင်းဒျာႏ၊ ကျောင်ꩻတဲ့ အုံဗာႏတ၀်း၊ လိတ်တဲ့ သမ်းတသွဉ်တ၀်း၊ ထူႏစ၀်းတေားအမာ၊ ဒါပေႏတေားအဝါꩻ၊ ထာꩻရာꩻအဲဉ်ထ၀်းဒုက္ခ၊ ဘ၀လိုꩻတသက် ယူႏပက်တွိုႏပိုစိုး၊ ခိုးလျားဗꩻလီꩻပန်၊ ယံတ၀်းတစိꩻစိꩻ ။ ထူႏစ၀်းအမာ ဒါပေႏအဝါꩻန၀်ꩻ ထာꩻစဉ်ꩻစာꩻ၀ွေႏဖန်ႏ ဉာဏ်ႏပညာႏအဲဉ်ထ၀်း၊ တွိုႏလိုꩻမူႏဝေင်ꩻကို၊ လိုꩻခိုဝေင်ꩻဖူꩻန၀်ꩻ သက်နီဆီလွိုသွူတဲ့ ဆဲင်တောင်းပွို လွေꩻနေကကျောင်ꩻ၊ ပညာႏရေꩻအွဉ်ႏငါ၊ ပိုမာရေꩻအွဉ်ႏဆုဲင်ꩻဒျာႏ၊ န၀်ꩻမꩻ လွူးနမ်းမွီႏသက် ပေါႏယူႏပက်၊ ပေါႏယပ်ꩻဗာႏတ၀်းန၀်ꩻသွူ။ ဗွေႏသံႏဃာႏတွမ်ႏ တကာႏမူႏခိုသီးဖုံႏဟွေး - " ထာꩻလိင်ႏမာႏ-အ၀်ႏလိတ်ကို " ကရိုꩻန၀်ꩻအတွိုင်ꩻ အ၀်ႏလိုႏသွဉ်အာအာလိတ်၊ လိုႏထွားအာအာလိတ်၊ အ၀်ႏလိုႏနာႏအာအာလိတ်၊ အ၀်ႏလိုႏနာႏအာအာတရာꩻ၊ အ၀်ႏလိုႏနာႏအာအာမော်၊ ကွပ်ပွိုးန၀်ꩻမꩻ ပအို၀်ႏလိတ်လုဲင်ꩻစွစ်ꩻလီတာႏ ဗဟိုႏသံႏဃာႏအစွိုꩻ ကတဲမ်းထေ၊ ကထွဉ်ႏသွဉ်ဒါႏ အခေႏခံႏဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ ယေန်ႏငဲးရေꩻလိတ်စောင်ႏဖုံႏန၀်ꩻတဲ့ မူႏမောင်ႏတန်ပေႏ ယံဖေႏကသွဉ်ဗာႏ၊ ဖေႏနေးကဒါႏ ပငါပရာꩻန၀်ꩻ ဗွေႏဗွန်ဗွေႏစင်ꩻ၊ ရပ်မွိုးရပ်ဖါ ကထွာကျောင်ꩻကောႏမတီႏဖုံႏန၀်ꩻ ဖေႏအာႏလွသွော့၊ နီပိုနီလီꩻ ယံဖေႏကသေကဒါႏ၊ ဖေႏနေးကလိင်ႏမာႏန၀်ꩻ ဖေႏအာႏလွသွော့၊ ထွဉ်ႏသွဉ်ကျပ်ကျပ်သွော့၊ ပအို၀်ႏလိတ်လုဲင်ꩻစွစ်ꩻလီတာႏ ဝေင်ꩻနယ်ႏသံႏဃာႏအစွိုꩻ ကမာꩻဖေႏဒါႏ ပွယ်ꩻရီလိတ်န၀်ꩻတဲ့ ထွဉ်ႏနွို့ဖြေႏလွသွော့ဩ။

ပိုမွိုးပိုဖါဖုံႏန၀်ꩻ ကဲဉ်းအာအာ ထာꩻလိုပ်ꩻသားဖုံႏတဲင် မွူးယာခိုႏန၀်ꩻ တန်ꩻတ၀်းတဲ့ မွူးဟာခိုႏန၀်ꩻ မာꩻတန်ꩻတန်ꩻ၊ တာႏဝွန်ႏတဲ့ တပေါႏထွူႏတ၀်း၊ စွုမ်ႏဟာဟာတဲ့ ယံဖေႏကနာႏဗာႏလိတ်၊ ယံဖေႏနေးကနာႏဗာႏတရာꩻန၀်ꩻ အလမ်းတဆီတစု၊ တလမ်းလစ်ꩻငတ်ꩻလမ်းတစု၊ စုအွိုးလမ်းတန်တန်ကိုန၀်ꩻတဲင် အခိုတရိုꩻတ၀်း၊ အမူႏတရိုꩻတ၀်း ကဟော်ꩻဒါႏလိတ်သား တဖြာꩻဖြာꩻန၀်ꩻ ဟော်ꩻဖေႏလိတ်၊ အ၀်ႏကုဲင်လိုꩻလင်န၀်ꩻနာႏ၊ တဟာဟာယို တနားရီႏ၊ နီနာႏရီႏငါ၊ မဉ်ႏမာꩻလွေꩻဗာႏ စွုမ်ႏဟာဟာန၀်ꩻ ထာꩻသေတရာꩻ ဗဟုသုတ လꩻအာတန်သွူ။