ဗီဇဗေဒ မိတ်ဆက်

ဗီဇဗေဒ (အိန်းကလေတ်: Genetics) နောဝ်ꩻ စိဉ်း (gene) ကရိုꩻဒါႏ ဗီဇဖုံႏ အမာꩻထာꩻမာꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ ဖေႏကသေ ကထောင်ထွား (လေ့လာ)ဒါႏ ဇီဝဗေဒပညာႏ တစားနောဝ်ꩻသွူ။ ခွိုင်ႏကား သꩻသက်အောဝ်ႏ သတ္တဝါႏဖုံႏ ရွုတ်ပွိုင်သဏ္ဌာန်ႏ တောမ်ႏ လက္ခဏာႏဖုံႏယို အောဝ်ႏအီပါ "ဗီဇ" လောင်းတဲင်တွော့ꩻ ဖေႏသွုပ်လွေꩻထေ့ ခွိုꩻသွုပ်တသာဖုံႏထျꩻ နောဝ်ꩻသွူ။

ဥပမာႏ ပိုဖုံႏယို လꩻသွုပ် ဗီဇ ခွိုꩻစဲဉ်ႏ မွိုးဖာထျꩻတဲင် အဗွိုန်နုဲင်း အမွိုးအဖာဖုံႏ အောဝ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဗီဇဗေဒ ကရိုꩻနောဝ်ꩻ လက္ခဏာႏအစားမုဲင်ꩻဖုံႏယို ခွိုꩻသွုပ်စဲဉ်ႏသီး အီႏလꩻလွေꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ ၊ ခွိုꩻသွုပ်တဆက်ထွူ ထဲင်းခွိုꩻသွုပ်တဆက်ယို အဖေႏသွုပ်လွေꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ စတဲင်ဖုံႏယို ထောင်ထွားလွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။

ခွိုင်ႏကားသတ္တဝါႏ သက်သားဖုံႏ အလွိုးအငုဲင်ꩻ အပွိုင်အပုံႏ(အသွင်သဏ္ဌာန်)ဖုံႏယို ဗီဇဗေဒ ဘာႏသာႏငေါဝ်းသုံꩻအနေႏ ဟဲ့ꩻ လက္ခဏာႏ (trait) နောဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻတဖြာꩻ မဲ့အရောင်ႏ၊ အယာႏရောင်ႏ တောမ်ႏ ကလူꩻရောင်ႏ၊ အနမ်းဖွိုႏထို စတဲင် အထန်ႏဖဲ့ꩻ လက္ခဏာႏဖုံႏယို ထီႏနွောင်ꩻတင်ႏသျှာꩻ စဲင်းစဲ့စွဉ်ႏလဲ့ သွီႏအစားမုဲင်ꩻဟောင်း စတဲင် နမ်းကိုဖဲ့ꩻလက္ခဏာႏဖုံႏနောဝ်ꩻတဲး တထီႏနွောင်ꩻတောဝ်း တောမ်ႏ မဲ့ နောဝ်ꩻသွူ။ လက္ခဏာႏယင်ဟန်ႏနောဝ်ꩻ လꩻထူႏဆွုမ်ႏ အောဝ်ႏဗီဇ ကလင်ꩻလွဉ်မွိုးဖာထျꩻနောဝ်ꩻသွူ။ နမ်းကထိုဆွာꩻ နမ်းကယွောင် မွိုးဖာဖုံႏယို ကုဲင်းလွူးဖွာꩻလွဉ်ဒါႏ ပို နမ်းထို နမ်းယွောင်ဖုံႏသွူ။ လက္ခဏာႏ အလင် (ယင်ဟန်း)နောဝ်ꩻတဲ ဗီဇ တောမ်ႏ အသောင်အရင် ပြန်ႏလူႏလုဲင်ႏချာငါလို့ဝါင်ꩻတွော့ꩻ ထွာ(လꩻ)လွဉ်ဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ။

လိုꩻပေႏတဖြာꩻယို လꩻထူႏဆွုမ်ႏခါꩻလဲဉ်း အနမ်းကထိုဒါႏဗီဇ မွိုးဖာထျꩻ ရိုꩻစွဉ်ႏလဲ့ (အောဝ်ႏပေႏခိန်ႏ) ခိုဗင်ႏစ မူႏနံꩻစ အရွယ်ႏတွင်ꩻ မိဉ်ႏတလꩻလိုမ်းဗွေတောဝ်း အာဟာႏရဓါတ်ဖုံႏနောဝ်ꩻ ကုဲင်းထွာထိုꩻဒါႏ လိုꩻတပေါက်ꩻ လိုꩻဖွိုႏနောဝ်ꩻသွူ။ လက္ခဏာႏတစား ဖေႏကထွာလွဉ်အတာႏ ဗီဇ တောမ်ႏ အသောင်အရင်ꩻကမာꩻပြန်ႏချာလူး (တုံ့ပြန်မှု)ဖုံႏယို အတရေင် အသျှုတ်မွေးလွဉ်ꩻငါႏထာꩻသွူ။ ကသီအီနွောင်ꩻရောႏဂါႏ ကဲဉ်သာ(Cancer) မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း သꩻရာႏရောႏဂါႏ (Heart disease or heart attack) ဖုံႏကထွာဗာႏယို ကွပ်ဒျာႏ ဝွေꩻတဖြာꩻ ဗီဇ တောမ်ႏ အုံအောဝ်ႏအံႏအွꩻမှုဖုံႏတွော့ꩻ ထွာလွဉ်ဗာႏ နောဝ်ꩻသွူ။

ဗီဇ ယို ထွာဒျာႏ ဒီအဲဉ်အေ (DNA = Deoxyribonucleic acid )ကရိုꩻဒါႏ မော်လီစျူး ဆွာꩻရွားဖုံႏ ပွိုင်ဆင်ရဲဉ်ႏဗူႏသေꩻခါꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ဒီအဲဉ်အေ အကိုယို အခြပ်အရဲဉ်ႏအလꩻ အွဉ်ႏစီႏ ပိဉ်ရဲဉ်ႏရဲဉ်ႏတွော့ꩻ သွုပ်ဆွို့သေꩻခါꩻ နျူကလီယိုတုဲစ်ဒ်(nucleotide) ဖုံႏ အောဝ်ႏပါသော့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အခြပ်အရဲဉ်ႏ စားနောဝ်ꩻဖုံႏယို အီတောပါသေꩻခါꩻ ဗီဇ အချက်အလက်(genetic information)ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။

လိတ်တရွေꩻ(ဝါကျတစ်ကြောင်း)အကို ကအောဝ်ႏသော့ꩻဒါႏ လိတ်ဖြုံံႏ အခြပ်အရဲဉ်ႏအတွိုင်ꩻ အောဝ်ႏပါသော့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ DNA ကို အချက်အလက် (Information)ဖုံႏယို သိမ်ꩻသေꩻခါꩻတောမ်ႏ ဗီဇသင်္ကေတ (genetic code) ဖုံႏတဲင် သင်္ကေတဖုံႏနောဝ်ꩻ ဘာသာႏပြန်ႏ ထွားချာလꩻနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အချက်အလက်စားနောဝ်ꩻဖုံႏအကို သက်ကအောဝ်ႏသတ္တဝါႏသီး အီႏစုဗူႏဗာႏနုဲင်းမုဲင်ꩻ အီႏမာꩻဗာႏနုဲင်းမုဲင်ꩻ ကရိုꩻဒါႏ ထွဉ်ႏမာꩻချက် (Instruction)ဖုံႏ အောဝ်ႏပါသော့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။

ကအွဉ်ႏမုဲင် (သတ်မှတ်)သေꩻခါꩻ ဗီဇတဗာႏအကို ကအောဝ်ႏပါသော့ꩻ အချက်အလက်ဖုံႏယို သက်အောဝ်ႏသတ္တဝါႏ တဗာႏတောမ်ႏ တဗာႏ ၊ တစားတောမ်ႏ တစား တဗွိုန်ပီတောဝ်းတသေႏသေႏတဲင် တထပ်ချင်ႏ(တစားချင်ႏ) တမွေးနွောင်ꩻတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏ လိုꩻနီဖြာꩻယို ဗီဇဖုံႏ ဗွိုန်ပီနုဲင်းနုဲင်းလို့ဝါင်ꩻ ရိုꩻကီစွဉ်ႏလဲ့ ဝွေꩻသီးဗီဇဖုံႏ ကမာꩻထာꩻမာꩻဖုံႏသူꩻနောဝ်ꩻ ရော့ꩻဗွိုန်မꩻဗွိုန် ရော့ꩻထွာတစားချင်ႏ မꩻထွာ နောဝ်ꩻသွူ။

ဗီဇတဗာႏအကို အတဗွိုန်ပီနုဲင်းတောဝ်းလို့ဝါင်ꩻ အစုအဗူႏဖုံႏအောဝ်ႏတဲင် အစုအဗူႏတစွိုꩻ (ယူနစ်တစ်ခု)ယို ဟဲ့ꩻ အယ်လီးယယ်လ် (allele) နောဝ်ꩻသွူ။ အယ်လီးယယ်လ် "Allele" ကရိုꩻယို ခွိုꩻဗီဇဖုံႏ လုဲင်ႏသော့ꩻအပွိုင်အမုဲင် (အစားထိုးပုံစံ) မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း အွဉ်ႏဖော်ႏနယ်အီ ဗားဆေန်း (Version)ဖုံႏအတာႏ ကသုံꩻအီဒါႏ ငေါဝ်းငွါ နောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏ အဆွဉ်ႏ အလီးဖုံႏအရောင်ႏ ကအွဉ်ႏမုဲင်(သတ်မှတ်)ဖေႏဒါႏ ဗီဇတဗာႏ အယ်လီးယယ်လ် နောဝ်ꩻ ထွဉ်ႏလွေꩻ နမ်းခန်ႏထာႏ ထေအာအာ တသီႏသူႏ ဖေႏကထွာအရောင်ႏ(pigment)တဲင် ထွာအီအဆွဉ်ႏရောင်ႏ(ဥပမာႏ အဖြေင်းရောင်ႏ)နောဝ်ꩻသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻအွိုးတဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻ ဗီဇအဗာႏနောဝ်ꩻဒျာႏစွူစွူလဲ့ အယ်လီးယယ်လ်အလင်ယို တထွဉ်ႏမာꩻနွောင်ꩻတောဝ်း အခြပ်အရဲဉ်ႏအတွိုင်ꩻ (တိတိကျကျ) တွော့ꩻ ထွာတေားဒျာႏ အဗွာရောင်ႏ(အရောင်ႏလင်) တဲ့အောဝ်ႏနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။

မျူတေးဆေန်း (Mutation) ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ဗီဇသင်္ကေတဖုံႏ ရော့ꩻပြောင်ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻလဲ့ပြောင်ꩻ (ပြောင်ꩻတငီႏတငါ)တဲင်တွော့ꩻ ဖန်ꩻဆင်ꩻ ထွာလွဉ်အီ အယ်လီယယ်လ် တသာ ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ် မျူတေးဆေန်း ယိုတွော့ꩻ ပေါ်ႏလွဉ်အီနွောင်ꩻ လက္ခဏာႏတသာဖုံႏတဲင် ၊ လက္ခဏာႏတသာ ကပေါ်ႏလွဉ်နုဲင်းယိုဖုံႏနောဝ်ꩻ သက်အောဝ်ႏသတ္တဝါႏဖုံႏ ပြောင်ꩻလုဲင်ႏ တရန်းထွူတရန်း (evolution) ထာꩻမာꩻစဲဉ်ႏ/ကထွာအစဲဉ်ႏ (ဖြစ်စဉ်)အတာႏ အရေꩻတန်ငါႏနောဝ်ꩻသွူ။

ဗီဇဖုံႏ မာꩻထာꩻမာꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ

မာꩻစုခြွဉ်းဗူႏပရိုတိန်း

ဗီဇဖုံႏ ထာꩻမာꩻတာႏဝန်ႏတစွိုးနောဝ်ꩻ သဲလ် (cell) အကို ကစုခြွဉ်းဗူႏပရိုတေင်းဖုံႏအတာႏ စွဲကမ်းဖေႏ ကလိုႏဒါႏအချက်ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ သဲလ် ဖုံႏနောဝ်ꩻ ခွိုင်ႏကားသက်ကအောဝ်ႏ သတ္တဝါႏဖုံႏသီးအတာႏ အပေႏသွတ်ꩻ အခေႏခံႏ အခေါဝ်အတျꩻနောဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻတဖြာꩻယို သဲလ် ဖုံႏအောဝ်ႏ ၁၀၀ ထရီလီယံ ပိဉ်သွူ။ ၁၀၀ ထရီယီယံ ယို မိဉ်ႏတဲမ်းဂဏန်ꩻအနေႏ ၁ ဖဲ့ချာယို သုညအောဝ်ႏပါသွော့ꩻ အဖြုံႏ ၁၄ ဖြုံႏပိဉ်သွူ။ (တရျာꩻထရီလီယံ) ခွိုင်ႏကားသက်သားကအောဝ်ႏအကို ဗဲစ်တီးရီးယား ယို ထွာအပေႏသွတ်ꩻသက်သားဖုံႏတဲင် သဲလ် အောဝ်ႏတဗာႏလွုမ်ꩻသွူ။ သဲလ်ဖုံႏယို ဗွိုန်ႏနုဲင်း စက်ယုံႏပေႏစားတဗာႏတဲင် သဲလ်ဖုံႏ ကပလီ ကထန်ႏခေါ်ထိုꩻယိုနောဝ်ꩻ ထွာလွဉ် (ထွာနုဲင်း ထေထန်ႏဖေႏနွောင်ꩻ) သဲလ်တသာတဗာႏတဲင် ဗွိုန်ချာလို့ဒျာႏတောမ်ႏ သဲလ် အလိီꩻ နောဝ်ꩻသွူ။ သဲလ် ဖုံႏ ကမာꩻထာမာꩻယို ရိုရိုꩻသျင်ꩻသျင်ꩻလွုမ်ꩻတွော့ꩻ ခွဲꩻခါꩻဖေႏထွူတာဝန်ႏဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။

ဗီဇဖုံႏ ထွဉ်ႏလွေꩻထာꩻမာꩻတွော့ꩻ ပရိုတိန်းဖုံႏယို ဗီဇကထွဉ်ႏအတွိုင်ꩻ သဲလ်ပꩻလီ ထန်ႏခေါ်ဗာႏ၊ အကုဲင်မိဉ်ႏအောဝ်ႏလဲ့ ဖျင်ဗာႏ စတဲင် ထာꩻမာꩻဖုံႏယို မာꩻလွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိန်း အောဝ်ႏပိဉ်ခွိုင်ႏမုဲင်ꩻစားစားတဲင် ပရိုတိန်းတစားယို မာꩻထာꩻမာꩻတစွိုး လွုမ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻမꩻ သဲလ်ဖုံႏယို မိဉ်ႏအောဝ်ႏလိုႏမာꩻထာꩻမာတသာနောဝ်ꩻ ထေထန်ႏယိင်း ပရိုတိန်းတသာနောဝ်ꩻသွူ။ နုဲင်းနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ သဲလ်ဖုံႏယို မိဉ်ႏအောဝ်ႏလိုႏမာꩻထာꩻမာꩻ မွိုင်မွိုင် မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း မိဉ်ႏအောဝ်ႏလိုႏမာꩻထာꩻမာꩻ ယွယွ ကရိုꩻဒါႏ ထာꩻမာꩻကလိုႏအလꩻ ထေလွိုနွောင်ꩻပရိုတိန်း မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း ထေယွမ်ꩻနွောင်ꩻပရိုတိန်း နောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိန်းအစားမုဲင်ꩻနောဝ်ꩻ ထေထန်ႏဗာႏတခွိုင်ႏမုဲင်ꩻ ကရိုꩻယို ဗီဇ ဖုံႏ ထွဉ်ႏလွဉ်ဖေႏ သဲလ် နောဝ်ꩻသွူ။

ဗီဇများမှ ဒီအန်အေများကို အာရ်အန်အေ (RNA) အဖြစ် ကူးယူပြီး ထိုအာရ်အန်အေမှ ဗီဇသင်္ကေတများကို ဖတ်ယူဘာသာပြန်ကာ ပရိုတိန်းများကို ဖွဲ့စည်းသည်။

ဒီအဲဉ်အေ ကအောဝ်ႏ ဗီဇထျꩻဖုံႏယို ကူꩻထူႏလွေꩻ အာရ်အဲဉ်အေ (RNA= ribonucleic acid)အနေႏတဲင် ဟော်ꩻထွားဘာႏသာႏပြန်ထွူ အာရ်အဲဉ်အေကို ကပါဒါႏ ဗီဇသင်္ကေတဖုံႏတွော့ꩻ မာꩻစုခြွဉ်းဗူႏလွေꩻ ပရိုတိန်း နောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိန်းဖုံႏယို စုခြွဉ်းဗူႏဒျာႏတောမ်ႏ အမီနိုအဲစ်သေတ် အမျိုꩻ ၂၀ နောဝ်ꩻသွူ။ အမီနိုအဲစ်သေတ်အစားနောဝ်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ အရဲဉ်ႏဆွာꩻထွူတွော့ꩻ နုဲင်ႏစွဉ်ႏ လူႏလုံꩻတဖြုံႏအတွိုင်ꩻ အပုံႏတဒွီႏတဲင်သျှုတ်ပိဉ်ဒူႏဒူႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိန်း ကတလုံꩻ တဒူႏယို အမီနိုအဲစ်သေတ်စီႏရဲဉ်ႏပုံႏအလꩻ အွဉ်ႏထွော့ꩻလွေꩻ(သတ်မှတ်) ပရိုတိန်းနောဝ်ꩻအတာႏ ထာꩻမာꩻတာႏဝွန်ႏနောဝ်ꩻသွူ။။

ဥပမာႏ ပရိုတိန်းယင်ဟန်ႏ မဲ့ငါဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻ တောမ်ႏမော်လီစျူး အလင်ဖုံႏယို တိဉ်ႏတိဉ်ႏခွောင်ခွောင် အုံတဗူꩻဒပ်(တွယ်ကပ်) နွောင်ꩻ အလွိုးအရုပ်ပွိုင်အောဝ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပရိုတိန်း ယင်ဟန်ႏနောဝ်ꩻ ပြောင်ꩻလုဲင်ႏထိုꩻနွောင်ꩻ(ဖꩻလီထိုꩻ (ဖြိုခွဲခြင်း) မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း ပေါင်ꩻစပ်ထိုꩻ) ဒါႏ အေဉ်ဇုဲင်းဖုံႏ(enzymes)ဒျာႏ နောဝ်ꩻသွူ။

အာႏကွိုꩻ

၁. University of Utah Genetics Learning Center animated tour of the basics of genetics။ Howstuffworks.com။ 10 February 2008 တွင် မူရင်း (web resource) အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 2008-01-24 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

၂. The Structures of Life Archived 7 June 2014 at the Wayback Machine. National Institute of General Medical Sciences, Accessed 20th May 2008

၃. Enzymes HowStuffWorks, Accessed 20th May 2008