သတ္တုဗေဒ

Mineralogy applies principles of chemistry, geology, physics and materials science to the study of minerals

သတ္တုဗေဒ (အိန်းကလေတ်: Mineralogy) ဘာႏသာႏရပ်ယို (Materials)ကရိုꩻဒါႏ သတ္တုဖုံႏ (ကဲဉ်းအာအာနောဝ်ꩻတဲ အေဉ်စေဉ်နီယာကသုံꩻသတ္တုဖုံႏ) ကထေမာꩻကြောင်းစင် ဓါတ်ခွဲꩻဖျင်ဆင်ဒါႏ အကျောင်ꩻခရာႏဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ မိဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏရိုꩻရိုꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏဟမ်ႏကို ကခူႏသတ္တုအောင်(mining)သားဖုံႏ ထေထန်ႏထွူ ဖေႏကထွာတွိုႏကွန်ႏကျမ်ꩻအရန်းကမာꩻလွေꩻဖေႏဒါႏ အရန်းရန်းအပဲင်ꩻ အကွို့ꩻအခေါဝ်ဖုံႏ နောဝ်ꩻသွူ။

သတ္တုဗေဒကရိုꩻနဝ်ꩻ ထွာဒျာႏ ဘူမိဗေဒ အထူးပြု သိပ္ပံဘာႏသာႏရပ်ဒျာႏနေနေတဲင် ထောင်ထွားလွေꩻ သိပ္ပံအနယ်ꩻထဲ့ထဲ့ ဓာတုဗေဒ၊ လုံးဖြွမ်းဗူႏပုင်ႏ(Crystal structure) တောမ်ႏ သတ္တုထန်ႏလုံးဟဝ်တခြိုꩻဖုံႏ ရုက်ဖဲ့ꩻဆဲင်ႏရာꩻ ဂုဏ်ႏသတ္တိ (Optical mineralogy တဲ့ပါ) တောမ်ႏ သုတေသနစခါဖုံႏ ဒျာႏသွူ။

သတ္တုဗေဒ

ကအောဝ်ႏအအောင်ကထူႏထန်ႏ သတ္တုလုံးအရွိုင်ꩻဖုံႏထျꩻ ထေထန်ႏသတ္တုဖုံႏတဲင် အီႏသုံꩻအီတာႏကခွုမ်မာꩻဖုံႏယို ဟဲ့ꩻ သတ္တုဗေဒနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်သတ္တုဗေဒ ကေႏဇူꩻမꩻတဲင် နီသွဉ်းသီးကသုံꩻဒါႏ ခွိုင်ႏကားကမာꩻခါꩻတောမ်ႏသတ္တုဖုံႏယို မာꩻအီလꩻ သုံꩻအီဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ သတ္တုယို လမ်းဖုံႏ၊ စက်ယုံႏဖုံႏ၊ ထာꩻမာꩻယုံႏဖုံႏအထျꩻ တျာႏမေႏဖေႏကတွိုႏ တောထူႏဖေႏနွောင်ꩻလွုမ်ꩻတကာႏတောဝ်း ထိုလွဉ်ꩻငါႏမရေႏမရာႏ လမ်းတွိုက် အဆောက်အအုံဖုံႏအတာႏ ဖေႏကခံႏ ဖေႏကဆွော့ꩻ ပသီးပေါင် သတ္တုဖုံႏလဲ့ မာꩻလꩻအီနောဝ်ꩻသွူ။ မော်တော်ကာꩻ၊ မေႏရထာꩻ တောမ်ႏ မေႏထာꩻကွင်ႏဖုံႏယို မာꩻနေးတောမ်ႏသတ္တုကွေꩻကွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ နီသွဉ်းသီးကသုံꩻဒါႏ ကိရိယာႏ တန်ဆာႏ စစရာꩻရာꩻယိုလဲ့ မာꩻတောမ်ႏသတ္တုဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ခေတ်လဲင်ႏခါ ယေဉ်ႏကေႏမှုအရန်းယို သတ္တုမိဉ်ႏတပါတောဝ်းက တခွောင်ခံႏနွောင်ꩻတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻ သတ္တုဗေဒယို အရေꩻတန်လွဉ်ꩻငါႏမရေႏမရာႏတဲင် ထေထန်ႏရေꩻသတ္တုဗေဒ တောမ်ႏ ခွုမ်မာꩻရေꩻသတ္တုဗေဒ ရိုꩻတဲင် ခွဲꩻဖြယ်ခါꩻ နီကွို့ꩻ နီခေါဝ်နောဝ်ꩻသွူ။

ထေထန်ႏရေꩻသတ္တုဗေဒ

မီးဖုတ်ခြင်း, သတ္တုအများစုအား အသုံးပြုနိုင်အောင် ပြုလုပ်ရသည် အခြေခံအဆင့်

သွန်းလောင်းခြင်း; အင်ဂေါ့မိုအတွင်းသို့ ရွှေရည်သွန်းလောင်းနေပုံ.

၁၉၆၈ခုနှစ်ထိစိနူရာ၊ နီကာရာဂွာ, အနီးရှိ လာလပ်ဇရွှေမိုင်းတွင်း (ပုံတွင်) ရွှေ ထုတ်နေပုံ

ထေထန်ႏရေꩻသတ္တုဗေဒကရိုꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏသတ္တုလုံးအရွိုင်ꩻ အကျမ်ꩻ ကထေထန်ႏသတ္တုထွူ ဖေႏကထွာလꩻသတ္တုစင်အတာႏ ကဗွောင်ႏထိုꩻအရွိုင်ꩻ မာꩻကြောင်းစင်ယိုနောဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻထေထန်ႏရေꩻသတ္တုဗေဒ သွူ။ အကွို့ꩻယိုနောဝ်ꩻ ဖꩻခြိုတ်သတ္တုလုံးအရွိုင်ꩻ ၊ ဖေႏကလျား ငိုး (လှော်)၊ ဖေႏကစုခြွဉ်းအတာႏ လဲ့လူးတောမ်ႏမေႏ၊ ခြွူဒွိုႏဖေႏကစိုမ်း၊ စဲစ်ထန်ႏထိုꩻ၊ တောမ်ႏတျာႏမေႏခွဲꩻအီဓါတ်၊ မာꩻဖေႏကထွာ ပတ်တာꩻ(ပြဒါး) သတ္တုစပ် တောမ်ႏ ဖေႏမေးလျားသန်သန် ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။

အောဝ်ႏအအောင်ကထန်ႏသတ္တုရွိုင်ꩻဖုံႏယို အရီးစသွတ်ꩻ မာꩻထန်ႏထိုꩻဗာႏ အဟွေႏ အခြီႏဖုံႏ ခွိုင်ႏကဒါႏနွောင်ꩻနောဝ်သွူ။ ထေထန်ႏနယ်ꩻနောဝ်ꩻ သတ္တုလုံးရွိုင်ꩻဖုံႏယို ကဲဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ ခြိုတ်တခေါဝ်ထိုꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပေါ့ꩻခြိုတ်ထိုꩻနောဝ်ꩻ လုံးရွိုင်ꩻပိုကအောဝ်ႏဒါႏ သတ္တုဖုံႏတောမ်ႏ သတ္တုတမွေးတောဝ်းတခြိုꩻဖုံႏ အဟွေႏအခြီႏဖုံႏယို ပꩻထန်ႏခေါ်လို့ထိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻထွူ အဟွေႏအခြီႏဖုံႏယို ပသေထိုꩻတောမ်ႏထီနောဝ်ꩻသွူ။ ပသေထိုꩻစားနောဝ်ꩻတွော့ꩻ ကအီႏထေသတ္တုဖုံႏယိုအတာႏ ခွုမ်စံႏမာꩻဗာႏသတ္တုရွိုင်ꩻအရွယ်ႏပမာဏနောဝ်ꩻ ဆေ့ꩻယွမ်ꩻအာမွေးထိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။

ကငိုး(လှော်)ဗာႏသတ္တုလုံးရွိုင်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ အဟွေႏအခြီႏကပါအလင်ဖေႏကစင် ဗွိုန်နုဲင်းကန်ꩻ(Sulfur)ဖုံႏ ဖေႏကထန်ႏထိုꩻအတာႏနောဝ်ꩻသွူ။ သတ္တုလုံးရွိုင်ꩻယို ထွိုင်ႏငိုးထိုꩻနောဝ်ꩻ ကန်ꩻ တောမ်ႏ အဟွေႏအခြီႏအလင်ဖုံႏ ပါထိုꩻအလွီးကြုံႏကိုတဲင် ပေါင်ꩻစပ်တောမ်ႏ အောက်သီစဲန်ကအောဝ်ႏတလီꩻကိုတွော့ꩻ ထွာထိုꩻဓါတ်လွီး ထန်ႏထိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။ သတ္တုကပါလုံးရွိုင်ꩻဖွန်ႏဖုံႏယို ငိုး ကွဲညညလွဉ်နောဝ်ꩻ အလျားခိန်ႏကွဲထင်ႏထင်ႏလွဉ်တဲင် သတ္တုဖုံႏစုခဲꩻလွဉ်နောဝ်ꩻသွူ။ ပထမအရီးစနောဝ်ꩻ သတ္တုရွိုင်ꩻအဖွန်ႏဖုံႏ စိုမ်းထိုꩻထွာအထီတဲင် စုခဲꩻလွဉ် ထွာလွဉ်အနူႏအခဲꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အတူႏအခဲꩻစားနောဝ်ꩻဖုံႏယို အီႏမာꩻထဲင်းထာꩻမာꩻတရန်းအတာႏ သေဉ်ႏလျော်ႏရော့ꩻအီမွေးငါႏနောဝ်ꩻသွူ။ သတ္တုလုံးရွိုင်ꩻဖုံႏယို ခြွိုတ်ဖွန်ႏထိုꩻ၊ ငိုးထိုꩻ၊ ဖေႏကစုခဲꩻထိုꩻ စတဲင် ထာꩻမာꩻအရန်းရန်းဖုံႏ မိဉ်ႏထွူနောဝ်ꩻ ထာꩻမာꩻထေထန်ႏသတ္တု မာꩻစခန်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကထေထန်ႏသတ္တုဖုံႏနောဝ်ꩻ အဟွေႏအခြီႏဖုံႏ ဖေႏကထန်ႏထိုꩻအတာႏ ဒွိုႏခြွူဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။

သတ္တုယို မိဉ်ႏထွာပသီႏနောဝ်ꩻ သတ္တုလုံးအရွိုင်ꩻဖုံႏယို သော့ꩻနေးတလီꩻသန်သန်မေႏဖာႏ တဖူ(ဖားဖို)ကိုတဲင် ဖေႏဗာႏအလျားသန်သန်နောဝ်ꩻသွူ။ မိဉ်ႏဖို့ꩻ မိဉ်ႏခြွူလျားလွဉ်ꩻမရေႏမရာႏ သတ္တုလုံးရွိုင်ꩻ ယိုနောဝ်ꩻ သော့ꩻရော်ꩻဗာႏတောမ်ႏ လုံးမေႏသွာႏ တဝ်းလဲ့ ကာဗွန် (coal or carbon) တောမ်ႏ လုံးထွန် (limestone)ဖုံႏ နောဝ်ꩻသွူ။ မေႏဖာႏယိုမိဉ်ႏမာꩻထိုမေႏအာႏ ဖေႏကလျားသန်သန်တွင်ꩻ ကုတ်မေႏသွာႏဖုံႏ မေႏခိုးထိုꩻတဲင် ထွာ ကာဗွန်ဒုဲက်အောက်သုဲက် အနေႏ ဓါတ်လွီး ထန်ႏထိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ကာဗွန်ဒုဲင်အောက်သုဲက်ယို ပေါင်ꩻစပ်ထိုꩻတောမ်ႏ ပသီႏကိုကပါဒါႏ အောက်သီစေဉ် ဖုံႏတဲင် မာꩻကြောင်းစင်ဖေႏ ပသီႏနောဝ်ꩻသွူ။ အလျားသန်လွဉ်ꩻထာꩻတွင်ꩻ အဟွေႏအခြီႏ အလင်ဖုံႏယို စိုမ်းထိုꩻထွာအထီ အခေႏအနေႏတဲင် ပေါက်ꩻစပ်ထိုꩻလုံးထွန်ဖုံႏ နောဝ်ꩻသွူ။ အဟွေႏအခြီႏထီစားနောဝ်ꩻဖုံႏယို ဖွီထဲင်းပသီႏတဲင် ထွာချော်ႏအနေႏ ထင်ႏအောဝ်ႏတခြွဉ်ႏ အခေါဝ်ကီ (ပသီႏထီဆꩻကီ) နောဝ်ꩻသွူ။ ချော်ႏအစားယိုဖုံႏနောဝ်ꩻ မညမမွိုင် ဆင်ႏဆင်ႏ မာꩻထန်ႏထိုꩻဗာႏ ပသီႏထီအခေါဝ်ကီထျꩻ အတိုကအောဝ်ႏဒါႏ မေႏဖာႏအသောင်ဖဲ့ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ မေႏဖာႏလောင်း ကအောဝ်ႏကုဲင်ဒါႏ ပသီႏထီအကို အဟွေႏအခြီႏဖုံႏ ကြောင်းစင်လို့လိုꩻထိုꩻ မွေးတောဝ်းဒွိုန်းသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ သတ္တုလုံးရွိုင်ꩻအကိုကအောဝ်ႏဒါႏ ပသီႏလို့လို့နောဝ်ꩻတဲ ထေထန်ႏထွူလဲဉ်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻတဲင် သတ္တုဖေႏယိင်းစင်စင် မာꩻဗာႏထဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ နုဲင်းဆꩻကီနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ အောဝ်ႏသတ္တုလုံးရွိုင်ꩻအကို ကထေထန်ႏထွူလဲဉ်း သတ္တုဖုံႏယို မာꩻစိုမ်းအီတောမ်ႏကဖျော်ႏထွူခါꩻဓါတ်တခြိုꩻတစွိုးစွိုးနောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻထွူ ကအောဝ်ႏစိုမ်းအထီအကို သတ္တုဖုံႏဖေႏကထလဲဉ်းလင်ꩻအဖဲ့ꩻလ (အနယ်ထိုင်) သွူတဲင် ထေထန်ႏချာယင်း သတ္တုနောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏ သတ္တုယို မိဉ်ႏထွာ "ခံꩻ" နောဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻလꩻကြောင်းစင်တောဝ်းဒွိုန်း ခံꩻသတ္တုဖုံႏယို မာꩻဖေႏကစိုမ်းလွေꩻ သိုဒီယမ်သုဲင်ယာနုဲက်အဖွီ ထီ ကိုတဲင်၊ သော့ꩻရောꩻလင်ꩻဖေႏပါယင်း သွစ် (သွပ်) နောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻထွူ ခံꩻ ကားကအောဝ်ႏ လွဉ်ခြွဉ်းဗူႏရောင် သွစ်လောင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အနယ်ꩻယိုနောဝ်ꩻဟဲ့ꩻ စဲစ်ထူႏနေးနယ်ꩻ (စစ်ယူသောနည်း, Filtering method) နောဝ်ꩻသွူ။

စဲစ်ထူႏနေးနယ်ꩻနောဝ်ꩻ သတ္တုယို အွဉ်ႏစိုမ်ႏအီတောမ်ႏ ဖျော်ႏထီတမျိုꩻမျိုꩻတွော့ꩻ ဖေႏကစိုမ်ႏ ဖေႏကထွာအထီထွူမꩻ စဲစ်ထူႏရိုꩻလဲ့ ယင်လဲင်ႏလဲင်ႏနောဝ်ꩻ သုံꩻ တျာႏမေႏဓါတ်ခွဲꩻနယ်ꩻတွော့ꩻ ထူႏထန်ႏသတ္တု ဖျော်ႏထီကိုနောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏ တောင်ꩻတနျာႏသတ္တုရွိုင်ꩻယို အွဉ်ႏစိုမ်းသော့ꩻ သာလဖျူရေတ်အဲစ်သေတ်ကိုတဲင် သော့ꩻ ဓါတ်ခွဲꩻဖွိုင်ꩻကိုနောဝ်ꩻသွူ။ ဖွိုင်ꩻကိုနောဝ်ꩻ တျာႏမေႏဓါတ်ယို အောဝ်ႏ ဓါတ်အထီးတဲင်ႏကမာꩻခါꩻတောမ်ႏစွုန်ꩻ(ခဲ) ထျꩻ ကူꩻလွေꩻ ဓါတ်အမွူးတဲင်ႏကမာꩻခါꩻတောမ်ႏ တောင်ꩻတနျာႏထျꩻယို ကာႏဖျတ်လွေꩻ (တောင်ꩻတနျာႏကဖျော်ႏစိုမ်းခါꩻ) အဲစ်သေတ်ထီအကိုနောဝ်ꩻသွူ။

ကဖျော်ႏခါꩻအထီကိုကအောဝ်ႏဒါႏ တောင်ꩻတနျာႏအဲစ်တမ်ဖုံႏယို အထီးဓါတ်အောဝ်ႏ နောဝ်ꩻသွူ။ ဓမ္မတာႏ သဘာဝအတွိုင်ꩻ အထီးဓါတ်ယို ထွုမ်ႏအမွူးဓါတ်တဲင် တွိုႏလွေꩻ တောင်ꩻတနျာႏဓါတ်အမွူတဲင်ႏသွူ။ ကထူႏထန်ႏ ထေအီဒါႏ အလူမီနီယမ် တောမ်ႏ မဂ္ဂနီဇီယမ် ဖုံႏယိုလဲ့ နေးတောမ်ႏ တျာႏမေႏဓါတ်ခွဲꩻနယ်ꩻနေနေနောဝ်ꩻသွူ။ ကထူႏထန်ႏနယ်ꩻနောဝ်ꩻ ဖေႏလွေꩻအလျားသန်သန်လွဉ်ꩻလွဉ်ꩻ ကဖျော်ႏခါꩻအထီတဲင် မာꩻလျားလွဉ်ꩻဗာႏထာꩻသွူ။

ဓါတ်ခွဲꩻထူႏတောမ်ႏတျာႏမေႏယို ကဖျော်ႏခါꩻအထီအကို ကထူႏထန်ႏသတ္တုဖုံႏနောဝ်ꩻ အဖိုꩻတန်ႏမွေးအနယ်ꩻယံမွေးလွုမ်ꩻတကာႏတောဝ်း သတ္တုဖေႏကကြောင်းစင်ထဲင်းထဲင်းအတာႏ မာꩻလွေꩻအီနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ တောင်ꩻတနျာႏယို ဓါတ်ခွဲꩻတောမ်ႏတျာႏမေႏတဲင် မာꩻကြောင်းစင်အီလꩻ သတ္တုတစားနောဝ်ꩻသွူ။ အဟွေႏအခြီꩻတစင်တောဝ်းဒွိုန်း သတ္တုယို အွဉ်ႏနေး ဓါတ်အထီးတဲင်ႏ အနေႏ နောဝ်ꩻသွူ။ တျာႏမေႏဓါတ် ဖျတ်ကာႏလွေꩻတွင်ꩻ တောင်ꩻတနျာႏစဲစ်စဲစ်အဲစ်တမ်ဖုံႏယို ထွာလွဉ် ဓါတ်အထီးတဲင် လွေစုခြွဉ်းလွေꩻ ဓါတ်အမွူးတဲင်ႏကအောဝ်ႏရာꩻအရပ်နောဝ်ꩻသွူ။ မာꩻတောမ်ႏအနယ်ꩻယိုတဲင် တောင်ꩻတနျာႏစဲစ်စဲစ်ဖုံႏယို လွေꩻအောဝ်ႏခြွဉ်းဗူႏတထွောင်းချင်ႏ ဓါတ်အမွူးတဲင်ႏထျꩻနောဝ်ꩻသွူ။

ဖေႏကထွာ ပတာꩻရော်ꩻသတ္တု(ပြဒါးသတ္တုစပ်)အတာႏ ကမာꩻနယ်ꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏသတ္တုလုံးကျမ်ꩻလုံးရွိုင်ꩻ ကထေထန်ႏ " ရွဉ် တောမ်ႏ ခံꩻ " ယို ယင်လဲင်ႏလဲင်ႏ သုံꩻအီနောဝ်ꩻသွူ။ ကခြိုတ်ခါꩻ သတ္တုလုံးရွိုင်ꩻ ကခြိုတ်ဖွန်ႏပေႏကဒိစ်ꩻဖုံႏယို ဖျော်ႏအထီတဲင် အွဉ်ႏသော့ꩻလွေꩻ တကောက်ꩻကအွဉ်ႏသော့ꩻခါꩻထွူ ပတ္တာꩻ ကိုနောဝ်ꩻသွူ။ ပတ္တာꩻယို ထွို့ꩻထန်ႏလွေꩻ ခံꩻ မိဉ်ႏမွေးတောဝ်း ရွဉ် ကအောဝ်ႏဒါႏ သတ္တုရွိုင်ꩻကိုတဲင် ပေါင်ꩻစပ်ထိုꩻတွော့ꩻ ထွာပတ္တာꩻသတ္တုစပ်(အရော်ꩻ)နောဝ်ꩻသွူ။ ပတ္တာꩻသတ္တုစပ်ယို မိဉ်ႏဖေႏအလျားနောဝ်ꩻ ပတ္တာꩻယို ဓါတ်လွီးအနေႏကြုံႏထိုꩻတဲင် အောဝ်ႏကုဲင်စွဉ်ႏ ခံꩻ မိဉ်ႏမွေးတောဝ်း ရွဉ် စဲစ်စဲစ်လွုမ်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။

ခွုမ်မာꩻရေꩻ သတ္တုဗေဒ

ခွုမ်မာꩻရေꩻသတ္တုဗေဒကရိုꩻနောဝ်ꩻ လိုꩻသီးသုံꩻအီတာႏ ကဖျင်စီႏမံႏ ခွုမ်မာꩻဒါႏ သတ္တုပညာႏရပ်အခွဲꩻတဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ သတ္တုယိုဖေႏကထွာ အသုံꩻအဆောင်ႏအတာႏ ကမာꩻဖေႏဒါႏ ထာꩻအာꩻအမျိုꩻမုဲင်ꩻတယောဝ်း၊ ပါလို့သော့ꩻ ကျုံႏနွို့သော့ꩻ ပညာႏရပ်ယိုအကိုနောဝ်ꩻသွူ။ ပသီႏသံမဏိယို မိဉ်ႏရော်ꩻဖေႏတောမ်ႏ နီကယ်နောဝ်ꩻ ထွာလွဉ် ခွောင်ခံႏဆွေ့ာꩻကတဲ့ꩻလွဉ်ꩻထွူ ခံႏနွောင်ꩻအာႏကထိုမွေး ပသီႏသံမဏိတမျိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။

နုဲင်းနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻ သတ္တုအလင်ဖုံႏယိုလဲ့ ဖေႏကခွောင်ခံႏ ဖေႏကဆွော့ꩻအတာႏ ဖေႏကထွာသတ္တုစပ်ယို ရော်ꩻဗာႏတောမ်ႏဆဲင်ႏရာꩻသတ္တုဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဖေႏကယိင်းခွောင်ဆွော့ꩻလွဉ်အတာႏ သတ္တုဖုံႏယို ယင်လဲင်ႏလဲင်ႏဖေႏအလျားထွူ ဖျင်ဖေႏဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ထာꩻမာꩻအစားနုဲင်းယို ခွိုင်ႏကအောဝ်ႏနောဝ်ꩻ အကျုံꩻဝင်ႏ ပါသော့ꩻလို့လို့ ခွုမ်မာꩻရေꩻသတ္တုဗေဒနောဝ်ꩻသွူ။ စင်းလိက်ꩻတဖြာꩻ ဖို့ꩻတနျာႏထွူပသီႏ ကလဲင်းတွယ်ႏတောမ်ႏတွီး ကမာꩻသံခွာယို ဟဲ့ꩻဗာႏ စင်းလိက်ꩻအောဝ်ႏခွုမ်မာꩻ သတ္တုဗေဒ နောဝ်ꩻသွူ။

သမဲင်ꩻ

Page from Treatise on mineralogy by Friedrich Mohs (1825)

The Moon Mineralogy Mapper, a spectrometer that mapped the lunar surface

သတ္တုဗေဒယို စပေါ်ႏလွဉ်ခေတ်ယိုခါ စပေါႏသိပ္ပံပညာႏကိုလွုမ်ꩻ ထင်းရောင်စွဉ်ႏနုဲင်းနောဝ်ꩻလဲ့ အမဲဉ်ႏနောဝ်းတဲ ပေါႏလွဉ် အွိုးကရီးစခါကာႏတဲင် ပေါႏအရီးစသွတ်ꩻပညာႏရပ်တစားနောဝ်ꩻသွူ။ သမဲင်ꩻတဒင်ႏနွောင်ꩻတောဝ်းဒွိုန်း အခိန်ႏကာႏဒွေါႏ လိုꩻသီးယို ခွုမ်မာꩻအီထာꩻမာꩻအတာႏ သေလွဉ်လဲဉ်းသတ္တုဗေဒနောဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻခေတ်စခါ ကထွာဒါႏ တုတ်လိုꩻမျိုꩻ တောမ်ႏ အီဂျစ်လိုꩻမျိုꩻဖုံႏယို ထီႏခံꩻစဲစ်စဲစ် ကထွာဒါႏ ခံꩻဖွန်ႏဖုံႏတောမ်ႏ ခံꩻတူႏဖုံႏတဲင် ထူႏထွူတွော့ꩻ မာꩻအီ စူဆွစူသွို့ꩻ စူဟွဲ ငွဉ်ꩻဟွဲး အမျိုꩻမျိုꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အမေႏရိကန်ႏ ၊ အေဉ်ဒီးယန်းလိုꩻမျိုꩻဖုံႏလဲ့ ထီႏမော့ꩻ နောင်ꩻတနျာႏ သူပီးရီးယား ထီနောင်အသောင်အရင်ꩻထျꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ သုံꩻသတ္တု(တောင်ꩻ)အစားနောဝ်ꩻဖုံႏတဲင် ဝွေꩻသီးမာꩻအီ တရေꩻလွဉ်ꩻငါႏ ကသုံꩻဝင်ႏဒါႏ ဗင် ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။

အွိုးသမဲင်ႏတဒင်ႏနွောင်ꩻတောဝ်းဒွိုန်း အခိန်ႏကာႏဒွေါႏ လိုꩻပွိုင်းလဲင်ႏဖုံႏယို ဒွိုႏ သတ္တုလုံးရွိုင်ꩻဖုံႏဖေႏကထွာအထီတဲင် ထေထန်ႏအီသတ္တုနယ်ꩻ အနယ်ꩻရိုꩻရိုꩻယိုထွုမ်ႏမော့ꩻ ဒါႏထွူလဲဉ်းနောဝ်ꩻသွူ။ စွိုန်ꩻ (ခဲ)ယို ကဒွိုႏသတ္တုလုံးရွိုင်ꩻထွာအထီနယ်ꩻနောဝ်ꩻ အလွိုး လꩻလွဉ်ရီးရီးသွတ်ꩻ သတ္တု သွူ။ ပွိုးထာꩻမုဲင်ꩻနဲတဲင် စွိုန်ꩻလုံးသတ္တုရွိုင်ꩻဖုံးယို ဒွိုႏ ဖေႏကထွာအထီ ယိုပေႏလွုမ်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ပသီႏ ယို ဒွိုႏဖေႏကထွာအထီ အယပ်ꩻသွတ်ꩻရိုꩻစွဉ်ႏလဲ့ ကထွူထိုလဲဉ်း နေင်ႏပေါင်ꩻ(၄၀၀၀)ရပ်ကာႏဒွေါႏ အီဂျစ်လိုꩻမျိုꩻသီးယို အောဝ်ႏသေလဲဉ်း ပသီႏသတ္တုလုံးရွိုင်ꩻထျꩻ ထေထန်ႏပသီးနယ်ꩻသွူ။ ထွိုင်ႏတွိုႏ အသီးရီးယန်းလိုꩻမျိုꩻသီး ကထွန်ꩻကာႏခေတ်နောဝ်ꩻ အောဝ်ႏသတ္တုရွိုင်ꩻကထေထန်ႏပသီႏနယ်ꩻယို တိုꩻတက်လွဉ်လဲဉ်းမရေႏမရာႏနောဝ်ꩻသွူ။ အသီးရီးယန်း အွိုးလိုꩻစခါဖုံႏနောဝ်ꩻ သေလဲဉ်းထေပသီႏနယ်ꩻလွုမ်ꩻတကာႏတောဝ်း ၊ ထေ ပသီႏသံမဏိ တာႏယိုလဲ့ အီႏမာꩻဗာႏနုဲင်းမုဲင်ꩻကရိုꩻလဲ့ သေလဲဉ်းနေနေနောဝ်ꩻသွူ။

လိုꩻသမဲင်ꩻအွိုးခေတ်တထာႏဝခါ (အလယ်ခေတ်, ယင်ဟန်ႏရိုꩻ ရောမယဉ်ႏကေႏမှုကုဲင်လီထိုꩻသွူ ယဉ်ႏကေႏမှုအလင် ရီနေးသန်းကာႏလ ကထွန်ꩻကာꩻလွဉ်ခေတ် - ခရေတ်နေင်ႏ ၅ ရျာꩻစုရပ် ၊ ယင်ဟန်ႏနောဝ်ꩻရိုꩻဒျာႏ တယ်ႏ ၁၃ ရျာꩻစု ဗꩻထမ် ၁၅ ရျာꩻစုအစယို လိုꩻသမဲင်ꩻခေတ်တထာႏဝ) အဂ္ဂိရတ်သားဖုံႏယို သာတဖူတဲင် အောဝ်ႏသတ္တုတခြိုꩻအလင် ဖေႏကထွာလွဉ် "ခမ်ꩻ " မာꩻရောင်စွဉ်ႏအမျိုꩻမျိုꩻလဲ့ တထွာတောဝ်းဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ( မူလလိတ်တဲမ်းသားအာဘော်အလꩻ) ဝိဇ္ဇာႏ ထန်ႏရပ်ဖြောင်ပုဂ္ဂိုလ်ႏသီးငေါဝ်းအွဉ်ႏကုဲင်ရိုꩻတဲင် (သမဲင်ꩻရာႏဇဝင်ႏလိတ်သွဉ်ကိုတဲ တပါတောဝ်း) မန်းလိုꩻမျိုꩻစခါငေါဝ်းအွဉ်ႏကုဲင်အလꩻ ပုဂံႏခေတ်ကာႏလနောဝ်ꩻ ဗွေႏအဇ္ဇဂေါန ကရိုꩻဒါႏ ထန်ႏရပ်တွိုႏပုဂ္ဂိုလ်ႏထူꩻ ဝိဇ္ဇာႏတပါꩻယို သာတဖူ မာꩻတောမ်ႏအဂ္ဂိရပ်နယ်ꩻနေးတွော့ꩻ မာꩻထွာဗာႏဖို "ခမ်ꩻ" ရိုꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။

ခမ်ꩻ သတ္တုယို အေယူ (Au) ရိုꩻခန်းနုဲင်းနောဝ်ꩻတဲင် ရွဉ်သတ္တုယို ရိုꩻခန်း အေစီ(Ag) ၊ တောင်ꩻတနျာႏယိုရိုꩻခန်း သီယူ (Cu) နောဝ်ꩻသွူ။ တောင်ꩻတနျာႏ သီယူ (Cu) တောမ်ႏ ရွဉ် အေစီ(Ag) ပေါင်ꩻစပ်ထိုꩻလို့ဝင်ꩻတွော့ꩻ (လိတ်တဲမ်းသားအာဘော်အလꩻ) ထွာခန်း အေယူ (Au, ခမ်ꩻ ) အဓိပ္ပါယ်ႏဗွောင်နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အဂ္ဂိရပ်နယ်ꩻအလꩻ သေနာႏမေႏအလျားခိန်ႏသဖော်ꩻ၊ ရော်ꩻစပ်ကဒွိုန်းဓါတ်တခြိုꩻ တောမ်ႏ အစွန်ꩻအထီသဖော်ꩻဖုံႏလဲ့ ရအောဝ်ႏကနေ စတဲင် ထင်းထူႏဗာႏအခရာႏအာအောဝ်ႏစွဉ်ႏလဲ့ တရာꩻဝင်ႏအလꩻ လိုꩻမာꩻနွောင်ꩻခမ်ꩻ ကရိုꩻယို သက်သေႏတအွဉ်ႏနယ်နွောင်ꩻတောဝ်းဒွိုန်း နောဝ်ꩻသွူ။ သိပ္ပံနယ်ꩻအလꩻ မိဉ်ႏမာꩻ ခံꩻဖုံႏ စိန်ႏ ဖုံႏ လꩻနွောင်ꩻ ရိုꩻစွဉ်ႏလဲ့ ကလို့တရိပ်ဖုံႏ ရွဉ်ဖုံႏလို့အာလွဉ်ꩻထာꩻ လို့အာထဲင်း ကခူႏကဖြေꩻနေး သဘာဝကထွာနောဝ်ꩻသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ တယ်ႏလိုꩻသမဲင်ꩻ ခေတ်ထာႏဝ ယို သတ္တုဗေဒ ပညာႏ တိုꩻတက်တသွောင်းထိုလွဉ်နောဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻဖုံႏယို ယိင်းသေနာႏလွဉ် သတ္တုဖုံႏ ရုပ်ပွိုင်လက္ခဏာႏ ကမာꩻအီနွောင်ꩻတောမ်ႏ အစွန်ꩻအထီ ၊ သုံꩻအီနယ်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ကချꩻအွဉ်ႏလင်ꩻဖေႏ ခေတ်တသာ သတ္တုဗေဒပညာႏရပ် အွုတ်ꩻရွီးသားဖုံႏယို အွိုးခေတ်တထာႏဝရပ်(အလယ်ခေတ်) ကို ကခွုမ်မာꩻဒါႏ အဂ္ဂိရပ်ဆရာႏဖုံႏ ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ယွုမ်းအံႏနွောင်ꩻဒျာႏ နောဝ်ꩻသွူ။