သူပါမွန်း
သူပါမွန်း (အိန်းကလေတ်: Supermoon) ကရိုꩻနောဝ်ꩻ အခိန်ႏကထီႏနွောင်ꩻ လာ အရွယ်ႏတန်ဒျာႏတဲင် လာ တောမ်ႏ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏ ဗော့ꩻလွဉ်ꩻလွဉ်လို့ဝါင်ꩻ ၊ လာ အရွယ်ႏတန်သွတ်ꩻ လာဗွေဟာ လာဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ။ သူပါမွန်း ထွာခိန်ႏတွင်ꩻ လာ တောမ်ႏ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏ အဗော့ꩻအညာꩻအောဝ်ႏ (၃၅၆,၅၇၇ ကီလိုမီတာ) (၂၂၁,၅၆၆)မဲင်ႏ နောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻတဲင် အောဝ်ႏဟမ်ႏလောင်း မိဉ်ႏထွားလွေꩻလာနောဝ်ꩻ တန်ထဲင်း လာ ကအောဝ်ႏပုံႏမဲဉ်ႏခိန်ႏ အရွယ်ႏ တန်ထဲင်း (၁၄%) ဆ ပိဉ်တဲင် အရောင်ႏတဆောဝ်မှုနောဝ်ꩻ လွိုနွောင်ꩻထဲင်း (၃၀%) ပိဉ်အကျောင်ꩻ နာသာ ( NASA- National Aeronautics and Space Administration, အမေႏရိကန်ႏခမ်း အမျိုꩻသာꩻ မို့တလီꩻလောင်း တောမ်ႏ အာကာသ စီႏမံꩻဖန်းဖြယ်ရေꩻအစွိုꩻ) ထေပြန်ႏသေꩻခါꩻနောဝ်ꩻသွူ။[၁] လာ ယို ဆဲင်ႏလွေꩻ ကထင်းသား ပင်ႏလယ်ႏထီတောမ်ႏ ပင်ႏလယ်ႏထီ ကထင်ႏကလင်ꩻ (tide, ဒီရေ) အစုမ်ꩻစွိုꩻဖုံႏရိုꩻ သူပါမွန်းမိဉ်ႏထွာ တောမ်ႏ ဟမ်ႏကသီးသွိုးဖုံႏ ၊ မေႏကောင်(မီးတောင်)ပꩻဖုံႏယို ပွိုင်းဝွို့သွုပ်ဆွို့လို့ဝါင်ꩻအောဝ်ႏအကျောင်ꩻ[၂] ရမ်ꩻဆယူႏထွူ ဒေါ့ꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏအောဝ်ႏ ရိုꩻကီလဲ့ အွဉ်ႏနယ်အီနေးသက်သေႏ အဒေါင်အဒါတာႏ စဲင်းစဲင်းတအောဝ်ႏတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ။[၃]
သူပါမွန်း ကရိုꩻဒါႏငေါဝ်းဝေါဟာရယို နက္ခတ္တဗေဒပညာႏသျင်ႏ ရေတ်ဆတ်နိုးလီ (Richard Nolle) ဖေႏသေꩻခါꩻအမိဉ်ꩻ ခရေတ်နေင်ႏ (၁၉၇၉)ဗာႏနေင်ႏကာႏနောဝ်ꩻသွူ။ အဓိပ္ပါယ်ႏကအွဉ်ႏထွော့ခါꩻနောဝ်ꩻ "နေးတောမ်ႏတဖူꩻဗဲဉ်တလီးတဲင် လာ ကအောဝ်ႏလေပ်ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏယို မွူး၊ လာ ၊ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏ ဖုံႏ မိဉ်ႏထွာတရဲဉ်ႏချင်ႏခိန်ႏ လာယို မိဉ်ႏတွိုႏလွဉ် အဗော့ꩻသွတ်ꩻ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏထျꩻတွင်ꩻ ကထီႏနွောင်ꩻဒါႏ လာ အခေႏအနေႏ" ရိုꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အမဲဉ်ႏနောဝ်ꩻတဲ သူပါမွန်း ကရိုꩻဒါႏ ဝေါဟာရယို ပညာႏရပ်အကိုဟဲ့ꩻဒျာႏ ပါလ်စီးသားသစီ (perlgee syzygy) တဲင် အဓိပ္ပါယ်ႏနောဝ်ꩻ " မွူး၊ လာ၊ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏ ဖုံႏ အောဝ်ႏတရွေꩻခိန်ႏတွင်ꩻ လာ တွိုႏလွဉ် ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏထျꩻ အဗော့ꩻသွတ်ꩻ" ယို ဟဲ့ꩻဖန်အီနောဝ်ꩻသွူ။ ကထွာနုဲင်းယိုဖုံႏနောဝ်ꩻ လာဗွေ(full moon) မိဉ်ႏမွေးတောဝ်း လာမား(new moon) ထွာခိန်န်ႏဖုံႏတွိုင်ꩻ ခွဲမော့ꩻနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။
ကထွာ အလဲင်ႏနုန်ꩻဖုံႏ[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
လာဗွေစက်ဝွိုင်ꩻ(full moon cycle) ကရိုꩻနောဝ်ꩻ မွူး၊ လာ၊ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏ ဖုံႏ ထွာတရွေꩻချင်ႏ ကထွာတလဲင်ႏတောမ်ႏတလဲင်ႏအခါႏ ညခိန်ႏတဲင် မိဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏယိုꩻယိုꩻလဲ့ (၄၁၁.၈) နီꩻနောဝ်ꩻ ထွာတလဲင်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ မိဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏထဲင်းတနယ်ꩻနောဝ်ꩻ လာဗွေ (Full moon) ထွာထွူ (၁၄) လဲင်ႏတွိုင်ꩻ သူပါမွန်းထွာတလဲင်ႏ နှုန်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အကျမ်ꩻသဖော်ꩻမိဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏနောဝ်ꩻ (full moon cycle) တလဲင်ႏတွိုင်ꩻ သူပါမွန်း(၃) လဲင်ႏ ထွာတသေႏသေႏနောဝ်ꩻသွူ။ မူလကတဲမ်းလိတ်ယိုသား ကတဲမ်းတွင်ꩻ ထီႏလꩻ သူပါမွန်း အဆုဲင်ꩻသွတ်ꩻအလဲင်ႏနောဝ်ꩻ ခရေတ်နေင်ႏ(၂၀၁၅)ဗာႏနေင်ႏ၊ လာသဲစ်တဉ်ဘာ (၂၇-၂၈) ဟာဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။[၄]
ပင်ႏလယ်ႏထီကထင်ႏကလင်ꩻ(tide, ဒီရေ) အလောင်း အကျိုꩻထွာလူးမှု အာႏထဲ့လူးမှု[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏလောင်းကအောဝ်ႏဒါႏ သမုဒ္ဒရာႏထီအဖဲ့ꩻကီ ထီမဲ့ငါဖုံႏအလောင်း မွူး တောမ်ႏ လာဖုံႏ အကျိုꩻ(စွန်ꩻအာႏ)ထဲ့ဒင်ႏလူးညီꩻနုဲင်းလို့ဝါင်ꩻတဲင် လာ ယို (full moon) မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း (new moon) ကထွာတွိုင်ꩻစွုမ်ႏလဲင်ႏနောဝ်ꩻ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏလောင်းကအောဝ်ႏဒါႏ သမုဒ္ဒရာႏကိုကထွာလွဉ်ဒါႏ ထီတိုꩻထင်ႏ ထီယွမ်ꩻလင်ꩻ(tide,ဒီရေ)လဲင်ꩻဖုံႏယို ထွာပေါႏထန်ႏလွဉ်အတန်သွတ်ꩻဖုံႏ တသေႏသေႏနောဝ်ꩻသွူ။ အလွိုသွတ်ꩻနောဝ်ꩻ လူနာပါလ်စီး (lunar perlgee) ကထွာခိန်ႏ ကာႏလတဲင် ထီပင်ႏလယ်ႏ ထီသမုဒ္ဒရာႏဖုံႏ ကထင်ႏ ကလင်ꩻ(ဒီရေအတက်အကျ)ယို အာႏတလာလွိုသွတ်ꩻ နောဝ်ꩻသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ ထီကထင်ႏလင်ꩻ (ဒီရေ)ယို မိဉ်ႏထွားတဲတဲ ထီကထင်ႏလင်ꩻ လဲင်ꩻ နောဝ်ꩻ အပြောင်ꩻအလုဲင်ႏအောဝ်ႏ လဲစ်မ (inches, တဲက်အီအဖွိုႏအထို)ဆေ့ꩻဆေ့ꩻလွုမ်ꩻသွူ။
ကွယ်ႏတွော့ꩻ ပင်ႏလယ်ႏထီ ကထင်ႏကလင်ꩻ(tide ) အလောင်း ကအောဝ်ႏလူးဒါႏအာႏနောဝ်ꩻ ပြောင်ꩻချာႏလုဲင်ႏအတူႏအကွက်ဥပဒေႏသ (an inverse-cube law) အလꩻ အောဝ်ႏပြောင်ꩻလုဲင်ႏလွေꩻတဲင် ပင်ႏလယ်ႏထီကထင်ႏကလင်ꩻ(tide, ဒီရေ)ထီလဲင်ꩻအာႏ အဆေ့ꩻအအာယို အာနွောင်ꩻလွိုထဲင်း ကအောဝ်ႏပုံႏမဲဉ်ႏတန်ႏဖိုꩻ (၁၉%)ပိဉ်ထဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွယ်ႏတွော့ꩻ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏအလောင်း ထီ(ဒီရေ)လဲင်ꩻကထွာလွဉ် ခင်ႏလမ်းအာခွိုင်ႏမုဲင်ꩻထွောင်းထွောင်းဖုံႏယို ခင်ႏလမ်းဒေႏသအလွောက် အပြောင်ႏအလုဲင်ႏဖုံႏအောဝ်ႏနွောင်ꩻတဲင် ဒီရေ(tide) ထီလဲင်ꩻဖုံႏအလောင်း အာႏကထဲ့ဒင်ႏလူး အကျိုꩻကထွာလူးနောဝ်ꩻ တအောဝ်ႏငါႏတောဝ်း တထူꩻငါႏတောဝ်းသွူ။
ပြောင်ꩻချာႏလုဲင်ႏအတူႏအကွက်ဥပဒေႏသ ကရိုꩻနောဝ်ꩻ(an inverse-cube law - A particle moves in a field such that the attractive force on it varies inversely as the cube of the distance from a centre of attraction.) အဖွန်ႏတဗာႏ ကအောဝ်ႏရုဲင်ꩻတသွိုးလွေꩻခင်းလမ်းတထွောင်းအကို ထွို့ꩻငင်ႏအာႏကထဲ့လူးအဖွန်ႏနောဝ်ꩻအလောင်း တောမ်ႏ အကွက်(အတူႏ, ခင်ႏလမ်း)ကအောဝ်ႏ အဗော့ꩻအညာꩻအလꩻ ဗဟိုႏထွို့ꩻငင်ႏအာႏယို ပြောင်ꩻချာႏလုဲင်ႏတဗန်ႏလို့ဝါင်ꩻ (varies inversely, ပြောင်းပြန်ကွဲပြား) အာႏဗွိုန်တောဝ်းလို့ဝါင်ꩻ) နောဝ်ꩻသွူ။
ခရေတ်နေင်ႏ (၂၀၁၁)ဗာႏနေင်ႏ၊ မတ်လာ(၂၉) နီꩻနောဝ်ꩻ သူပါမွန်း ထွာပေါ်ႏတဲင် အင်္ဂလန်(UK)ခမ်းထီ သိုးလ်အဲန့်(Sol-ent) ဒေႏသအကို သင်္ဘောꩻ(၅) ဆွိုင်ꩻ ကဗိဉ်လꩻ (နစ်မြုပ်) လင်ꩻထိုꩻဗာႏထီကိုနောဝ်ꩻ သွုပ်ဆွို့ပွိုင်းဝွို့တောမ်ႏ သူပါမွန်းအောဝ်ႏ ဒေါ့ရိုꩻရောင်သားအောဝ်ႏစွဉ်ႏလဲ့ ဗꩻထမ်ဟန်ႏနီꩻ တအွဉ်ႏနယ်နွောင်ꩻတောဝ်းဒွိုန်း သက်သေႏဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
သဘာဝဖေꩻအန္တရာယ်ႏဖုံႏ ကထွာအီဖုံႏ[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
ခရေတ် (၂၀၁၁)ဗာႏနေင်ႏကို ကထွာထိုꩻလဲဉ်းဒါႏ ဂျပန်ခမ်း တိုဟာကူ(Tohaku)ဒေႏသ ပင်ႏလယ်ႏထီကလꩻ ဟမ်ႏကသီးသွိုးတောမ်ႏ သူနာမီထီလဲင်ꩻကထွာလွဉ်ဖုံႏ၊ (၂၀၀၄) ဗာႏနေင်ႏ အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာႏကို ကတသွိုးထိုꩻဒါႏ ထီဆꩻလꩻဟမ်ႏကသီးသွိုး တောမ်ႏ သူနာမီထီလဲင်ꩻကထဲ့လွဉ်ဖုံႏ စတဲင်ကထွာဖုံႏယို ပွိုင်းဝွို့သွုပ်ဆွို့တောမ်ႏ သူပါမွန်းကထွာအကျောင်ꩻ လိုꩻအာဖုံႏသုံꩻသပ်ရမ်ꩻဆရောင်၊ ဒေါ့ရောင်ကောလဟာလဖုံႏ အောဝ်ႏစွဉ်းလဲ့ ဗꩻထမ်ဟန်ႏနီꩻ သက်သေႏတိဉ်ႏတိဉ်ႏခွေါင်ခွေါင် တအွဉ်းနယ်နွောင်ꩻတောဝ်းဒွိုန်းနောဝ်ꩻသွူ။
အာႏကွိုꩻ[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]
- ↑ Science@NASA Headline News. NASA. Archived from the original on May 7, 2012. Retrieved 22 June 2013.
- ↑ Paquette, Mark (March 1, 2011). "Extreme Super (Full) Moon to Cause Chaos?". Astronomy Weather Blog. AccuWeather. Retrieved 14 March 2011;.
- ↑ "Can the position of the Moon affect seismicity?". The Berkeley Seismological Laboratory. 1999. Retrieved 14 March 2011.
- ↑ Vernal Equinox 2015: Solar eclipse, supermoon kick off spring in the Northern Hemisphere။ Washington Post။ 21 March 2015 ကို ထွားစဲစ်ချာထွူလဲဉ်း။